NörolojiGöğüs HastalıklarıKBB (Kulak Burun Boğaz Hastalıkları)

Poligrafi Kimlere Yapılır? Detaylı İnceleme

Poligrafi, yaygın olarak "yalan makinesi" olarak bilinen, bir kişinin fizyolojik tepkilerini ölçerek doğruyu söyleyip söylemediğini belirlemeye yönelik bir tekniktir. Ancak, bu testin kimlere uygulandığı, hangi durumlarda kullanıldığı ve yasal çerçevesi önemli tartışma konularıdır. Bu yazıda, poligrafi testinin kimlere yapıldığına dair kapsamlı bir inceleme sunacağız.

Poligrafinin Temel İlkeleri ve Çalışma Mekanizması

Poligrafinin temelinde, yalan söylemenin stres ve anksiyete yarattığı, bu durumun da fizyolojik değişikliklere yol açtığı varsayımı yatar. Poligraf cihazı, bu fizyolojik değişiklikleri eş zamanlı olarak ölçer ve kaydeder. Ölçülen başlıca fizyolojik tepkiler şunlardır:

• Kan Basıncı: Yalan söylemek genellikle kan basıncında artışa neden olur.
• Nabız Hızı: Kalp atış hızı da yalan söylerken artabilir.
• Solunum Hızı ve Derinliği: Solunum düzenindeki değişiklikler, stres ve anksiyetenin bir göstergesi olabilir.
• Deri Galvanik Tepkisi (Terleme): Deri üzerindeki ter bezlerinin aktivitesi, elektriksel iletkenliği artırır.

Poligraf testi sırasında, uzman bir poligrafi operatörü, test katılımcısına bir dizi soru sorar. Bu sorular genellikle üç kategoriye ayrılır:

• Nötr Sorular: Katılımcının fizyolojik temelini oluşturmak için kullanılan, alakasız ve duygusal tepki yaratmayan sorular. Örneğin, "Adınız nedir?" veya "Bugün hava nasıl?" gibi.
• İlgili Sorular: İncelenen konuyla doğrudan ilgili sorular. Örneğin, "Olay yerinde miydiniz?" veya "Parayı siz mi aldınız?" gibi.
• Kontrol Soruları: Katılımcının muhtemelen yalan söyleyeceği veya en azından emin olmadığı sorular. Bu sorular, ilgili sorularla karşılaştırma yapmak için kullanılır. Örneğin, "Hiç yalan söylediniz mi?" veya "Hayatınızda hiç hata yapmadınız mı?" gibi.

Operatör, katılımcının fizyolojik tepkilerini dikkatlice analiz eder ve ilgili sorulara verilen tepkilerin kontrol sorularına verilen tepkilerden önemli ölçüde farklı olup olmadığını değerlendirir. Eğer ilgili sorulara verilen tepkiler daha belirginse, bu durum yalan söylendiğine dair bir işaret olarak yorumlanabilir.

Poligrafi Testinin Uygulama Alanları

Poligrafi, çeşitli alanlarda kullanılmaktadır, ancak her alanda aynı derecede kabul görmemektedir. Başlıca uygulama alanları şunlardır:

1. Ceza Hukuku

Ceza hukukunda poligrafi, suç soruşturmalarında şüphelilerin sorgulanması ve delil elde edilmesi amacıyla kullanılabilir. Ancak, birçok yargı sistemi poligrafi sonuçlarını mahkemede kesin delil olarak kabul etmemektedir. Bunun temel nedeni, poligrafi testinin güvenilirliği ve doğruluğu konusundaki tartışmalardır. Bazı ülkelerde, poligrafi sonuçları sadece soruşturma sürecinde rehberlik sağlamak amacıyla kullanılabilirken, bazılarında ise tamamen yasaktır.

Poligrafinin Ceza Hukukunda Kullanımının Avantajları:

• Soruşturmayı Hızlandırma: Şüphelilerin poligrafi testine tabi tutulması, soruşturma sürecini hızlandırabilir ve suçluların daha hızlı tespit edilmesine yardımcı olabilir.
• Delil Elde Etme: Poligrafi sonuçları, soruşturma makamlarına ek delil elde etme konusunda yardımcı olabilir ve yeni delillerin ortaya çıkarılmasına yol açabilir.
• Caydırıcılık: Suçluların yakalanma korkusuyla yalan söylemekten çekinmelerini sağlayarak caydırıcı bir etki yaratabilir.

Poligrafinin Ceza Hukukunda Kullanımının Dezavantajları:

• Güvenilirlik Sorunları: Poligrafi testinin güvenilirliği ve doğruluğu konusunda ciddi şüpheler bulunmaktadır. Test sonuçları, operatörün yorumuna ve katılımcının psikolojik durumuna bağlı olarak değişebilir.
• Yanlış Pozitif ve Negatif Sonuçlar: Poligrafi testleri, masum bir kişiyi suçlu gösterebilir (yanlış pozitif) veya suçlu bir kişiyi masum gösterebilir (yanlış negatif).
• Yasal İtirazlar: Poligrafi sonuçlarının mahkemede delil olarak kabul edilmesi, genellikle yasal itirazlara neden olur ve davaların uzamasına yol açabilir.
• Hak İhlalleri: Bazı hukukçular, poligrafi testinin kişinin susma hakkını ve kendini suçlamama hakkını ihlal ettiğini savunmaktadır.

2. İstihbarat ve Güvenlik

İstihbarat teşkilatları ve güvenlik kurumları, poligrafi testini personel alımında ve güvenlik soruşturmalarında yaygın olarak kullanmaktadır. Bu testler, adayların geçmişlerini, dürüstlüklerini ve sadakatlerini değerlendirmek amacıyla yapılır. Özellikle hassas görevlere atanacak personelin seçimi sürecinde poligrafi, ek bir güvenlik katmanı sağlayabilir.

Poligrafinin İstihbarat ve Güvenlik Alanında Kullanımının Avantajları:

• Personel Güvenilirliğini Artırma: Poligrafi testleri, potansiyel riskleri belirlemeye ve güvenilir personeli seçmeye yardımcı olabilir.
• Sızıntıları Önleme: Gizli bilgilerin sızmasını önlemek için personel üzerinde düzenli olarak poligrafi testleri yapılabilir.
• İç Tehditleri Tespit Etme: Kurum içindeki potansiyel tehditleri (örneğin, casusluk, yolsuzluk) tespit etmek için kullanılabilir.

Poligrafinin İstihbarat ve Güvenlik Alanında Kullanımının Dezavantajları:

• Gizlilik İhlalleri: Poligrafi testleri, kişisel bilgilerin toplanması ve saklanması nedeniyle gizlilik ihlallerine yol açabilir.
• Yanlış Değerlendirmeler: Poligrafi sonuçları, yanlış yorumlanabilir ve masum kişilerin kariyerlerini olumsuz etkileyebilir.
• Psikolojik Etkiler: Poligrafi testine girmek, kişiler üzerinde stres, anksiyete ve güvensizlik yaratabilir.

3. Özel Sektör

Özel sektörde poligrafi, işe alım süreçlerinde, hırsızlık soruşturmalarında ve şirket içi güvenlik önlemlerinin bir parçası olarak kullanılabilir. Özellikle nakit para veya değerli eşyalarla çalışan personelin seçiminde ve denetlenmesinde poligrafi, ek bir güvenlik katmanı sağlayabilir. Ancak, özel sektörde poligrafi kullanımının yasal düzenlemeleri ve etik sınırları dikkatle belirlenmelidir.

Poligrafinin Özel Sektörde Kullanımının Avantajları:

• Hırsızlığı Önleme: Çalışanların hırsızlık yapmasını caydırarak şirket kayıplarını azaltabilir.
• İşe Alım Süreçlerini İyileştirme: Adayların dürüstlüğünü ve güvenilirliğini değerlendirerek daha iyi işe alım kararları verilmesine yardımcı olabilir.
• Şirket İçi Güvenliği Artırma: Çalışanlar arasında güven duygusunu artırarak daha güvenli bir çalışma ortamı yaratabilir.

Poligrafinin Özel Sektörde Kullanımının Dezavantajları:

• Yasal Sınırlamalar: Birçok ülkede ve eyalette, özel sektörde poligrafi kullanımına ilişkin yasal sınırlamalar bulunmaktadır.
• Çalışan Morali Üzerindeki Olumsuz Etkiler: Poligrafi testleri, çalışanlar arasında güvensizlik ve huzursuzluk yaratabilir, bu da iş verimliliğini olumsuz etkileyebilir.
• Hukuki Riskler: Yanlış pozitif sonuçlar nedeniyle işten çıkarmalar, hukuki davalara yol açabilir.

4. Adli Tıp ve Psikoloji

Adli tıp ve psikoloji alanlarında poligrafi, suçlu profilini çıkarma, mağdur ifadelerini değerlendirme ve tedavi süreçlerini destekleme amacıyla kullanılabilir. Özellikle travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi durumlarda, poligrafi, hastanın yaşadığı olayları hatırlamasına ve duygusal tepkilerini anlamasına yardımcı olabilir. Ancak, bu alanlarda poligrafi kullanımının etik ve bilimsel dayanakları dikkatle değerlendirilmelidir.

Poligrafinin Adli Tıp ve Psikoloji Alanında Kullanımının Avantajları:

• Suçlu Profilini Çıkarma: Suçluların davranışlarını ve motivasyonlarını anlamaya yardımcı olabilir.
• Mağdur İfadelerini Değerlendirme: Mağdurların yaşadıklarını doğrulama ve destekleme sürecinde kullanılabilir.
• Tedavi Süreçlerini Destekleme: Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi durumlarda, hastaların yaşadığı olayları hatırlamasına ve duygusal tepkilerini anlamasına yardımcı olabilir.

Poligrafinin Adli Tıp ve Psikoloji Alanında Kullanımının Dezavantajları:

• Etik Sorunlar: Poligrafi testinin psikolojik etkileri ve gizlilik ihlalleri nedeniyle etik sorunlar ortaya çıkabilir.
• Bilimsel Dayanakların Zayıflığı: Poligrafinin bu alanlardaki etkinliği konusunda bilimsel kanıtlar sınırlıdır.
• Yanlış Yorumlama Riski: Poligrafi sonuçlarının yanlış yorumlanması, hastaların veya mağdurların zarar görmesine neden olabilir.

Kimlere Poligrafi Yapılmaz?

Poligrafi testinin herkes için uygun olmadığı durumlar vardır. Aşağıdaki durumlarda poligrafi yapılması genellikle tavsiye edilmez veya yasal olarak yasaktır:

• Hamile Kadınlar: Hamilelik, fizyolojik tepkileri etkileyebileceği için poligrafi sonuçlarının doğruluğunu azaltabilir.
• Kalp Hastaları: Kalp rahatsızlığı olan kişilerin poligrafi testine tabi tutulması, sağlıklarını riske atabilir.
• Solunum Problemleri Olanlar: Astım veya kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) gibi solunum problemleri olan kişilerin solunum düzenleri, test sonuçlarını etkileyebilir.
• Psikolojik Rahatsızlıkları Olanlar: Şizofreni, bipolar bozukluk veya anksiyete bozukluğu gibi psikolojik rahatsızlıkları olan kişilerin fizyolojik tepkileri, test sonuçlarını yanıltıcı hale getirebilir.
• İlaç Kullananlar: Bazı ilaçlar (örneğin, sakinleştiriciler, antidepresanlar), fizyolojik tepkileri etkileyebilir ve test sonuçlarının doğruluğunu azaltabilir.
• Zihinsel Engelliler: Zihinsel engelli kişilerin test sorularını anlamakta ve cevaplamakta zorlanabileceği için poligrafi testinin sonuçları güvenilir olmayabilir.
• Çocuklar: Çocukların psikolojik gelişimleri henüz tamamlanmadığı için poligrafi testinin sonuçları güvenilir olmayabilir. Ayrıca, çocukların poligrafi testine tabi tutulması etik açıdan da sorunlu olabilir.

Poligrafinin Yasal Düzenlemeleri ve Etik Sınırları

Poligrafi kullanımına ilişkin yasal düzenlemeler ve etik sınırlar, ülkeden ülkeye ve hatta eyaletten eyalete farklılık gösterebilir. Bazı ülkelerde poligrafi kullanımı tamamen yasakken, bazılarında ise belirli koşullar altında serbesttir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri'nde, özel sektörde çalışanların poligrafi testine tabi tutulmasını sınırlayan federal yasalar bulunmaktadır (Employee Polygraph Protection Act - EPPA). Bu yasa, çoğu özel sektör işvereninin çalışanlarını veya iş başvurusu yapanları poligrafi testine tabi tutmasını yasaklamaktadır. Ancak, ulusal güvenlik, uyuşturucu soruşturmaları ve bazı güvenlik şirketleri gibi belirli istisnalar bulunmaktadır.

Türkiye'de ise poligrafi kullanımına ilişkin özel bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, Anayasa'nın temel hak ve özgürlükleri koruma altına alan hükümleri ve Kişisel Verilerin Korunması Kanunu (KVKK) gibi genel yasalar, poligrafi kullanımının sınırlarını belirlemektedir. Bu çerçevede, kişinin rızası olmadan poligrafi testine tabi tutulması veya test sonuçlarının kişinin aleyhine kullanılması, hukuka aykırı olabilir.

Etik açıdan, poligrafi kullanımının aşağıdaki ilkelerle uyumlu olması önemlidir:

• Rıza: Kişi, poligrafi testine kendi rızasıyla katılmalıdır. Rıza, bilgilendirilmiş ve özgür iradeyle verilmelidir.
• Gizlilik: Poligrafi testinin sonuçları, gizli tutulmalı ve sadece yetkili kişilerle paylaşılmalıdır.
• Adalet: Poligrafi testinin sonuçları, adil ve objektif bir şekilde değerlendirilmelidir. Yanlış pozitif veya negatif sonuçların önüne geçmek için gerekli önlemler alınmalıdır.
• İnsan Hakları: Poligrafi testinin kullanımı, kişinin temel insan haklarını ihlal etmemelidir. Özellikle, kişinin susma hakkı ve kendini suçlamama hakkı korunmalıdır.

Poligrafinin Alternatifleri

Poligrafi testinin güvenilirliği ve doğruluğu konusundaki tartışmalar nedeniyle, yalan tespiti için alternatif yöntemler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları şunlardır:

• Beyin Tarama Teknikleri (fMRI, EEG): Fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) ve elektroensefalografi (EEG) gibi beyin tarama teknikleri, yalan söylerken beyinde meydana gelen aktiviteleri ölçerek yalan tespiti yapmaya çalışır. Ancak, bu tekniklerin güvenilirliği ve pratik uygulanabilirliği hala araştırma aşamasındadır.
• Sözlü ve Yazılı İfade Analizi: Kişinin sözlü ve yazılı ifadelerindeki dilbilgisel ve psikolojik ipuçlarını analiz ederek yalan tespiti yapmaya çalışan yöntemlerdir. Bu yöntemler, kişinin kullandığı kelimeler, cümle yapısı, duygusal ifadeler ve tutarsızlıklar gibi unsurları değerlendirir.
• Mikro İfade Analizi: Kişinin yüzündeki kısa süreli ve istemsiz mimikleri analiz ederek duygusal durumunu ve yalan söyleyip söylemediğini belirlemeye çalışan yöntemdir. Mikro ifadeler, genellikle saniyenin çok küçük bir bölümünde meydana gelir ve eğitilmiş uzmanlar tarafından tespit edilebilir.
• Göz Hareketleri Takibi: Kişinin göz hareketlerini (örneğin, göz kırpma sıklığı, bakış yönü, pupilla büyüklüğü) analiz ederek yalan tespiti yapmaya çalışan yöntemdir. Bu yöntem, yalan söylemenin bilişsel yükü artırdığı ve bu durumun göz hareketlerinde değişikliklere yol açtığı varsayımına dayanır.

Bu alternatif yöntemlerin her birinin kendine özgü avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Ancak, poligrafi testine kıyasla daha güvenilir ve doğru sonuçlar verdiği iddia edilmektedir. Gelecekte, bu yöntemlerin geliştirilmesi ve yaygınlaşmasıyla birlikte, yalan tespiti alanında daha etkili ve etik çözümler bulunabileceği düşünülmektedir.

Sonuç

Poligrafi, karmaşık ve tartışmalı bir konudur. Testin kimlere yapıldığı, hangi durumlarda kullanıldığı ve yasal çerçevesi, dikkatle değerlendirilmesi gereken önemli hususlardır. Poligrafi testinin güvenilirliği ve doğruluğu konusundaki şüpheler nedeniyle, test sonuçları tek başına kesin delil olarak kabul edilmemelidir. Bunun yerine, poligrafi sonuçları, diğer delillerle birlikte değerlendirilmeli ve soruşturma sürecinde rehberlik sağlamak amacıyla kullanılmalıdır. Ayrıca, poligrafi testine tabi tutulan kişilerin hakları korunmalı ve testin etik sınırlar içinde yapılması sağlanmalıdır.

Gelecekte, yalan tespiti alanında daha güvenilir ve etik yöntemlerin geliştirilmesiyle birlikte, poligrafi kullanımının azalması ve yerini daha bilimsel ve insan haklarına saygılı alternatiflere bırakması beklenmektedir.