Genel CerrahiKulak Burun Boğaz HastalıklarıEndokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları

Paratiroid Bezlerinde Hasar ve Yaralanma: Nedenleri, Belirtileri ve Tedavi Yaklaşımları

Paratiroid bezleri, boyunda, tiroid bezinin arkasında yer alan küçük, bezelye büyüklüğünde dört bezdir. Temel işlevleri, vücuttaki kalsiyum seviyesini düzenlemektir. Bu, paratiroid hormonu (PTH) adı verilen bir hormon salgılayarak gerçekleştirilir. PTH, kemiklerden kalsiyum salınımını uyarır, böbreklerde kalsiyum geri emilimini artırır ve bağırsaklardan kalsiyum emilimini teşvik eder (dolaylı olarak D vitamini aktivasyonunu sağlayarak). Paratiroid bezlerinin hasar görmesi veya yaralanması, kalsiyum dengesinde ciddi sorunlara yol açabilir ve bu da çeşitli sağlık sorunlarına neden olabilir. Bu yazıda, paratiroid bezlerinde hasar ve yaralanmanın nedenlerini, belirtilerini, teşhisini ve tedavi seçeneklerini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Paratiroid Bezlerinin Anatomisi ve Fizyolojisi

Paratiroid Bezlerinin Konumu ve Yapısı

İnsanlarda tipik olarak dört paratiroid bezi bulunur. Bunlar, tiroid bezinin arka yüzeyine yakın bir şekilde yerleşmiştir. Üst (superior) paratiroid bezleri genellikle tiroid bezinin üst kutuplarının arkasında, daha sabit bir konumda bulunurken, alt (inferior) paratiroid bezleri tiroid bezinin alt kutuplarının yakınında, daha değişken bir konumda yer alabilir. Her bir paratiroid bezi yaklaşık 3-8 mm uzunluğunda, 2-5 mm genişliğinde ve 0.5-2 mm kalınlığındadır. Ağırlıkları genellikle 25-40 mg civarındadır.

Mikroskobik olarak, paratiroid bezleri esas olarak iki tip hücreden oluşur: baş hücreleri (chief cells) ve oksifil hücreleri (oxyphil cells). Baş hücreleri, PTH'yi sentezleyen ve salgılayan hücrelerdir ve bezin ana fonksiyonel birimini oluşturur. Oksifil hücrelerinin işlevi tam olarak anlaşılamamıştır, ancak yaşla birlikte sayıları artar ve hormonal aktiviteye sahip olmadıkları düşünülmektedir.

Paratiroid Hormonunun (PTH) Rolü

Paratiroid hormonu (PTH), paratiroid bezleri tarafından salgılanan ve vücuttaki kalsiyum seviyesini düzenleyen temel hormondur. PTH, aşağıdaki yollarla kalsiyum seviyesini artırır:

• Kemiklerden Kalsiyum Salınımını Uyarır: PTH, kemiklerdeki osteoklast hücrelerini aktive ederek kemik yıkımını hızlandırır ve kalsiyumun kana salınmasını sağlar.
• Böbreklerde Kalsiyum Geri Emilimini Artırır: PTH, böbreklerde kalsiyumun idrarla atılmasını azaltır ve kan dolaşımına geri emilimini artırır.
• Bağırsaklardan Kalsiyum Emilimini Teşvik Eder: PTH, böbreklerde D vitamininin aktif formuna (kalsitriol) dönüşümünü uyarır. Kalsitriol, bağırsaklardan kalsiyum emilimini artırır.

PTH ayrıca, böbreklerde fosfat atılımını artırarak kan fosfat seviyelerini düşürür. Kalsiyum ve fosfat metabolizması arasındaki bu denge, kemik sağlığı ve genel vücut fonksiyonları için kritiktir.

Paratiroid Bezlerinde Hasar ve Yaralanmanın Nedenleri

Paratiroid bezlerinde hasar veya yaralanma, çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilir. En sık görülen nedenler şunlardır:

Cerrahi İşlemler

Paratiroid bezlerine en sık zarar veren neden cerrahi işlemlerdir. Özellikle tiroid ameliyatları (tiroidektomi) ve boyun diseksiyonları sırasında paratiroid bezleri farkında olmadan zarar görebilir veya çıkarılabilir. Bu durum, postoperatif hipoparatiroidizm olarak bilinir.

• Tiroidektomi: Tiroid bezinin tamamının veya bir kısmının çıkarılması işlemidir. Bu ameliyat sırasında paratiroid bezleri tiroid bezine yakınlığı nedeniyle zarar görebilir veya kan akışı kesilebilir.
• Boyun Diseksiyonu: Boyundaki lenf nodlarının çıkarılması işlemidir. Bu işlem sırasında da paratiroid bezleri zarar görebilir veya çıkarılabilir. Özellikle kanser cerrahisi sırasında daha agresif diseksiyonlar yapıldığında risk artar.
• Paratiroidektomi: Paratiroid bezlerinin bir veya daha fazlasının çıkarılması işlemidir. Hiperparatiroidizm (paratiroid bezlerinin aşırı aktif olması) tedavisinde kullanılır. Bu ameliyat sırasında da istenmeyen hasarlar meydana gelebilir.

Cerrahi sonrası hipoparatiroidizm riski, cerrahın deneyimine, ameliyatın kapsamına ve hastanın anatomik varyasyonlarına bağlıdır. Deneyimli bir cerrahın dikkatli bir şekilde çalışması ve paratiroid bezlerini korumaya yönelik teknikler kullanması riski azaltabilir.

Radyasyon Tedavisi

Boyun bölgesine uygulanan radyasyon tedavisi (örneğin, tiroid kanseri, lenfoma veya diğer baş-boyun kanserleri için), paratiroid bezlerine zarar verebilir ve hipoparatiroidizme yol açabilir. Radyasyon, bezlerin hücrelerine zarar vererek hormon üretimini azaltır.

Radyasyonun etkileri genellikle zamanla ortaya çıkar. Hipoparatiroidizm, radyasyon tedavisinden aylar veya yıllar sonra gelişebilir. Radyasyon dozu ve tedavi edilen alanın büyüklüğü, risk faktörleridir.

Otoimmün Hastalıklar

Otoimmün hastalıklar, vücudun kendi dokularına saldırmasıyla karakterizedir. Bazı otoimmün hastalıklar, paratiroid bezlerini hedef alarak iltihaplanmaya ve hasara neden olabilir. Bu durum, otoimmün hipoparatiroidizm olarak bilinir.

• Addison Hastalığı: Adrenal bezlerin yetersiz hormon üretimiyle karakterize bir otoimmün hastalıktır. Bazen paratiroid bezleri de etkilenebilir.
• Tip 1 Diyabet: Pankreasın insülin üreten hücrelerine saldırarak insülin eksikliğine yol açan bir otoimmün hastalıktır. Nadiren paratiroid bezleri de etkilenebilir.
• Hipoparatiroidizm-Addison Hastalığı-Mukokutanöz Kandidiyazis Sendromu (APS-1): Nadir görülen bir otoimmün sendromdur. Bu sendromda, hipoparatiroidizm, Addison hastalığı ve kronik mukokutanöz kandidiyazis (mantar enfeksiyonu) bir arada bulunur.

Otoimmün hipoparatiroidizm genellikle diğer otoimmün hastalıklarla birlikte görülür ve teşhisi zordur. Tanı, klinik belirtiler, laboratuvar testleri (PTH ve kalsiyum seviyeleri) ve otoantikorların varlığına dayanır.

Genetik Faktörler

Bazı genetik mutasyonlar, paratiroid bezlerinin gelişimini veya fonksiyonunu etkileyerek hipoparatiroidizme neden olabilir. Bu durum, konjenital hipoparatiroidizm olarak bilinir.

• DiGeorge Sendromu: 22q11.2 delesyonu ile karakterize bir genetik sendromdur. Bu sendromda, timüs bezi ve paratiroid bezleri gibi bazı organların gelişimi etkilenir. DiGeorge sendromlu bebeklerde genellikle hipokalsemi ve immün yetmezlik görülür.
• Otozomal Dominant Hipokalsemi: Kalsiyum reseptörünü kodlayan gende (CASR) mutasyonlar sonucu ortaya çıkar. Bu mutasyonlar, paratiroid bezlerinin kalsiyuma karşı duyarlılığını artırarak PTH salgısını baskılar ve hipokalsemiye neden olur.

Genetik hipoparatiroidizm genellikle çocukluk çağında teşhis edilir ve ömür boyu tedavi gerektirir.

Enfeksiyonlar

Paratiroid bezleri nadiren enfeksiyonlardan etkilenebilir. Özellikle bakteriyel veya fungal enfeksiyonlar, bezlerde iltihaplanmaya ve hasara yol açabilir.

• Granülomatöz Hastalıklar: Tüberküloz, sarkoidoz veya histoplazmoz gibi granülomatöz hastalıklar, paratiroid bezlerinde granülom oluşumuna neden olabilir ve bez fonksiyonunu bozabilir.

Demir Birikimi (Hemokromatozis)

Hemokromatozis, vücutta aşırı demir birikimiyle karakterize bir genetik hastalıktır. Demir, çeşitli organlarda birikebilir ve hasara neden olabilir. Nadiren paratiroid bezleri de etkilenebilir.

Wilson Hastalığı

Wilson hastalığı, vücutta aşırı bakır birikimiyle karakterize bir genetik hastalıktır. Bakır, karaciğer, beyin ve diğer organlarda birikebilir ve hasara neden olabilir. Nadiren paratiroid bezleri de etkilenebilir.

Magnezyum Eksikliği (Hipomagnezemi)

Ciddi magnezyum eksikliği, PTH salgısını baskılayabilir ve hipokalsemiye neden olabilir. Magnezyum, PTH'nin sentezi ve salınımı için gereklidir.

İlaçlar

Bazı ilaçlar, paratiroid bezlerinin fonksiyonunu etkileyebilir ve hipoparatiroidizme yol açabilir.

• Bifosfonatlar: Osteoporoz tedavisinde kullanılan ilaçlardır. Yüksek dozlarda ve uzun süreli kullanımlarda hipokalsemiye neden olabilirler.
• Kalsimimetikler: Hiperparatiroidizm tedavisinde kullanılan ilaçlardır. PTH salgısını baskılayarak hipokalsemiye neden olabilirler.
• Diüretikler: Bazı diüretikler (örneğin, furosemid), idrarla kalsiyum atılımını artırarak hipokalsemiye neden olabilirler.

Paratiroid Bezlerinde Hasar ve Yaralanmanın Belirtileri

Paratiroid bezlerinde hasar veya yaralanma sonucu ortaya çıkan hipoparatiroidizmin belirtileri, kalsiyum seviyesindeki düşüşe (hipokalsemi) bağlı olarak gelişir. Belirtiler, hipokalseminin şiddetine ve hızına bağlı olarak değişebilir.

Akut Hipokalsemi Belirtileri

Akut hipokalsemi, kalsiyum seviyesinin hızla düştüğü durumlarda ortaya çıkar ve daha belirgin belirtilere neden olur.

• Uyuşma ve Karıncalanma: Özellikle parmak uçlarında, dudaklarda ve dilde uyuşma ve karıncalanma hissi sık görülür.
• Kas Krampları: Kalsiyum eksikliği, kasların aşırı uyarılmasına ve kramplara neden olabilir. Özellikle ellerde ve ayaklarda karpopedal spazm adı verilen kasılmalar görülebilir.
• Tetani: Kasların istemsiz ve sürekli kasılmasıdır. Şiddetli hipokalsemi durumlarında ortaya çıkabilir ve yaşamı tehdit edebilir.
• Chvostek Bulgusu: Yüz sinirinin (fasial sinir) yüzün yan tarafında, kulak önünde hafifçe vurulmasıyla ağız köşesinde, burunda veya gözde kasılma olmasıdır.
• Trousseau Bulgusu: Kan basıncını ölçmek için kullanılan manşetin kola uygulanması ve birkaç dakika şişirilmesiyle elde karpopedal spazm oluşmasıdır.
• Nöbetler: Şiddetli hipokalsemi, beyin fonksiyonlarını etkileyerek nöbetlere neden olabilir.
• Kalp Ritim Bozuklukları: Hipokalsemi, kalp kasının kasılmasını etkileyerek kalp ritim bozukluklarına (aritmi) yol açabilir. Özellikle QT aralığının uzaması sık görülür.
• Bronkospazm: Nadiren, hipokalsemi bronşların kasılmasına ve nefes darlığına neden olabilir.
• Laringospazm: Nadiren, hipokalsemi gırtlak kaslarının kasılmasına ve solunum yolunun tıkanmasına neden olabilir. Bu durum yaşamı tehdit edebilir.

Kronik Hipokalsemi Belirtileri

Kronik hipokalsemi, kalsiyum seviyesinin yavaş yavaş düştüğü durumlarda ortaya çıkar ve belirtiler daha sinsi olabilir.

• Yorgunluk ve Halsizlik: Kalsiyum eksikliği, enerji metabolizmasını etkileyerek yorgunluk ve halsizliğe neden olabilir.
• Depresyon ve Anksiyete: Kalsiyum, sinir sistemi fonksiyonları için önemlidir. Eksikliği, depresyon, anksiyete ve diğer psikiyatrik belirtilere yol açabilir.
• Hafıza Problemleri: Kalsiyum, beyin fonksiyonları için önemlidir. Eksikliği, hafıza problemleri, konsantrasyon güçlüğü ve zihinsel bulanıklığa neden olabilir.
• Kas Ağrıları: Kronik hipokalsemi, kaslarda ağrı ve sertliğe neden olabilir.
• Saç Dökülmesi: Kalsiyum eksikliği, saç sağlığını etkileyerek saç dökülmesine neden olabilir.
• Tırnaklarda Kırılma: Kalsiyum eksikliği, tırnakların zayıflamasına ve kırılmasına neden olabilir.
• Cilt Kuruluğu: Kalsiyum eksikliği, cilt sağlığını etkileyerek cilt kuruluğuna neden olabilir.
• Katarakt: Kronik hipokalsemi, göz merceğinde bulanıklığa (katarakt) yol açabilir.
• Diş Problemleri: Kalsiyum eksikliği, dişlerin zayıflamasına ve çürümesine neden olabilir. Özellikle çocuklarda diş gelişimi etkilenebilir.
• Bazal Gangliyonlarda Kalsifikasyon: Uzun süreli hipokalsemi, beyindeki bazal gangliyonlarda kalsiyum birikimine neden olabilir. Bu durum, parkinsonizm benzeri hareket bozukluklarına yol açabilir.
• Kalp Yetmezliği: Nadiren, kronik hipokalsemi kalp kasının zayıflamasına ve kalp yetmezliğine neden olabilir.

Paratiroid Bezlerinde Hasar ve Yaralanmanın Teşhisi

Paratiroid bezlerinde hasar veya yaralanma şüphesi olan hastalarda, aşağıdaki teşhis yöntemleri kullanılabilir:

Kan Testleri

Kan testleri, kalsiyum, PTH, fosfor, magnezyum ve D vitamini seviyelerini ölçmek için kullanılır.

• Serum Kalsiyum Seviyesi: Düşük kalsiyum seviyesi (hipokalsemi), hipoparatiroidizmin en önemli belirtisidir. Kalsiyum seviyesi, albümine bağlı olarak değişebilir. Bu nedenle, düzeltilmiş kalsiyum seviyesi veya iyonize kalsiyum seviyesi ölçülmelidir.
• Paratiroid Hormonu (PTH) Seviyesi: Düşük PTH seviyesi, hipoparatiroidizmi doğrular. Hipokalsemi ile birlikte düşük PTH seviyesi, paratiroid bezlerinin yeterince çalışmadığını gösterir.
• Serum Fosfor Seviyesi: Yüksek fosfor seviyesi (hiperfosfatemi), hipoparatiroidizmde sık görülür. PTH'nin fosfat atılımını artırma etkisi ortadan kalktığı için fosfor seviyesi yükselir.
• Serum Magnezyum Seviyesi: Düşük magnezyum seviyesi (hipomagnezemi), PTH salgısını baskılayabilir ve hipokalsemiye neden olabilir.
• Serum D Vitamini Seviyesi: D vitamini eksikliği, kalsiyum emilimini azaltarak hipokalsemiye katkıda bulunabilir.

İdrar Testleri

İdrar testleri, kalsiyum ve kreatinin seviyelerini ölçmek için kullanılır. Bu testler, böbreklerin kalsiyumu nasıl işlediğini değerlendirmeye yardımcı olur.

• 24 Saatlik İdrar Kalsiyum Atılımı: Hipoparatiroidizmde, idrarla kalsiyum atılımı genellikle düşüktür.

Görüntüleme Yöntemleri

Görüntüleme yöntemleri, paratiroid bezlerinin yapısını ve yerini değerlendirmek için kullanılır. Özellikle cerrahi planlama ve ektopik (normal yerinde olmayan) paratiroid bezlerinin tespitinde faydalıdır.

• Ultrasonografi: Boyun ultrasonografisi, paratiroid bezlerinin boyutunu ve yapısını değerlendirmek için kullanılabilir. Ancak, tiroid bezinin arkasında yer alan küçük bezlerin görüntülenmesi zor olabilir.
• Sintigrafi (Sestamibi Taraması): Paratiroid sintigrafisi, paratiroid bezlerinin aktivitesini değerlendirmek için kullanılır. Hiperaktif paratiroid bezlerini tespit etmede daha etkilidir. Hipoparatiroidizmde genellikle kullanılmaz.
• Bilgisayarlı Tomografi (BT) ve Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG): BT ve MRG, paratiroid bezlerinin yerini ve yapısını daha ayrıntılı olarak değerlendirmek için kullanılabilir. Özellikle ektopik paratiroid bezlerinin ve tümörlerin tespitinde faydalıdır.

Genetik Testler

Genetik testler, konjenital hipoparatiroidizm şüphesi olan hastalarda genetik mutasyonları tespit etmek için kullanılır.

Paratiroid Bezlerinde Hasar ve Yaralanmanın Tedavi Yaklaşımları

Paratiroid bezlerinde hasar veya yaralanma sonucu ortaya çıkan hipoparatiroidizmin tedavisi, kalsiyum seviyesini нормальном aralıkta tutmayı ve belirtileri kontrol altına almayı amaçlar.

Kalsiyum ve D Vitamini Takviyesi

Kalsiyum ve D vitamini takviyesi, hipoparatiroidizmin temel tedavisidir. Bu takviyeler, kalsiyum seviyesini yükseltir ve belirtileri hafifletir.

• Kalsiyum Takviyesi: Kalsiyum karbonat veya kalsiyum sitrat gibi kalsiyum takviyeleri kullanılır. Doz, hastanın kalsiyum seviyesine, belirtilerine ve diğer faktörlere bağlı olarak ayarlanır. Genellikle günde 1-3 gram kalsiyum takviyesi kullanılır.
• D Vitamini Takviyesi: Kalsitriol (aktif D vitamini) veya kolekalsiferol (D3 vitamini) gibi D vitamini takviyeleri kullanılır. Kalsitriol, bağırsaklardan kalsiyum emilimini artırır ve hipokalsemiyi düzeltmeye yardımcı olur. Doz, hastanın D vitamini seviyesine ve diğer faktörlere bağlı olarak ayarlanır.

Kalsiyum ve D vitamini takviyesi alırken, doktorun önerdiği dozu aşmamak önemlidir. Aşırı kalsiyum alımı, böbrek taşlarına ve diğer sağlık sorunlarına yol açabilir.

Tiazid Diüretikleri

Tiazid diüretikleri, böbreklerde kalsiyum geri emilimini artırarak idrarla kalsiyum atılımını azaltır ve kan kalsiyum seviyesini yükseltir. Bu ilaçlar, kalsiyum ve D vitamini takviyesiyle birlikte kullanılabilir.

Rekombinant İnsan Paratiroid Hormonu (rhPTH)

Rekombinant insan paratiroid hormonu (rhPTH), paratiroid hormonu eksikliğini gidermek için kullanılan bir ilaçtır. Bu ilaç, PTH'nin etkilerini taklit ederek kemiklerden kalsiyum salınımını uyarır, böbreklerde kalsiyum geri emilimini artırır ve bağırsaklardan kalsiyum emilimini teşvik eder.

rhPTH, geleneksel tedaviye yanıt vermeyen veya yüksek dozda kalsiyum ve D vitamini takviyesi gerektiren hastalarda kullanılabilir. Bu ilaç, cilt altına enjekte edilerek uygulanır.

Magnezyum Takviyesi

Magnezyum eksikliği olan hastalarda magnezyum takviyesi verilmesi, PTH salgısını düzeltebilir ve kalsiyum seviyesini yükseltebilir.

Akut Hipokalsemi Tedavisi

Akut hipokalsemi, acil tıbbi müdahale gerektiren bir durumdur. Tedavi, intravenöz (damar yoluyla) kalsiyum glukonat verilerek yapılır.

İntravenöz kalsiyum tedavisi sırasında, kalp ritmi yakından izlenmelidir. Kalp ritim bozuklukları gelişirse, tedavi durdurulmalıdır.

Komplikasyonların Yönetimi

Hipoparatiroidizmin uzun vadeli komplikasyonlarını önlemek ve yönetmek önemlidir.

• Böbrek Taşları: Yüksek dozda kalsiyum takviyesi alan hastalarda böbrek taşı riski artabilir. Bu riski azaltmak için, bol su içmek ve doktorun önerdiği dozu aşmamak önemlidir.
• Nefrokalsinozis: Böbreklerde kalsiyum birikimi (nefrokalsinozis), hipoparatiroidizmin bir komplikasyonu olabilir. Bu durum, böbrek fonksiyonlarını etkileyebilir.
• Bazal Gangliyonlarda Kalsifikasyon: Uzun süreli hipokalsemi, beyindeki bazal gangliyonlarda kalsiyum birikimine neden olabilir. Bu durum, parkinsonizm benzeri hareket bozukluklarına yol açabilir.

Yaşam Tarzı Değişiklikleri ve Öneriler

Hipoparatiroidizmli hastaların yaşam tarzı değişiklikleri ve beslenme düzenlemeleriyle tedaviye destek olmaları önemlidir.

• Kalsiyumdan Zengin Beslenme: Süt, yoğurt, peynir, brokoli, lahana, badem ve susam gibi kalsiyumdan zengin besinler tüketmek önemlidir.
• D Vitamininden Zengin Beslenme: Yağlı balıklar (somon, ton balığı, uskumru), yumurta sarısı ve mantarlar gibi D vitamininden zengin besinler tüketmek önemlidir.
• Yeterli Sıvı Tüketimi: Bol su içmek, böbrek taşı riskini azaltmaya yardımcı olur.
• Düzenli Egzersiz: Düzenli egzersiz, kemik sağlığını korumaya ve genel sağlığı iyileştirmeye yardımcı olur.
• Sigara ve Alkol Kullanımından Kaçınma: Sigara ve alkol, kemik sağlığını olumsuz etkileyebilir.
• Doktor Kontrolleri: Düzenli doktor kontrolleri, kalsiyum seviyesini ve diğer sağlık parametrelerini izlemek için önemlidir.

Sonuç

Paratiroid bezlerinde hasar ve yaralanma, hipoparatiroidizme yol açarak vücuttaki kalsiyum dengesini bozabilir. Bu durum, çeşitli belirtilere neden olabilir ve yaşam kalitesini etkileyebilir. Erken teşhis ve uygun tedavi, belirtileri kontrol altına almaya ve komplikasyonları önlemeye yardımcı olabilir. Kalsiyum ve D vitamini takviyesi, tiazid diüretikleri ve rekombinant insan paratiroid hormonu (rhPTH) gibi tedavi seçenekleri mevcuttur. Hipoparatiroidizmli hastaların doktorlarıyla işbirliği yaparak tedavi planlarını takip etmeleri ve yaşam tarzı değişiklikleriyle tedaviye destek olmaları önemlidir.