KardiyolojiKalp ve Damar CerrahisiGirişimsel Radyoloji

Periferik Arter Hastalığı: Belirtileri, Risk Faktörleri ve Tedavi Seçenekleri

Periferik Arter Hastalığı (PAH), atardamarların daralması sonucu özellikle bacaklara ve ayaklara yeterli kan akışının sağlanamaması durumudur. Bu durum, ateroskleroz adı verilen bir süreçle ilişkilidir; bu süreçte yağ, kolesterol ve diğer maddeler arter duvarlarında birikerek plaklar oluşturur. Bu plaklar zamanla arterleri daraltır veya tıkayabilir, bu da organlara ve dokulara kan akışını azaltır. PAH, sadece bacakları değil, kolları, mideyi ve böbrekleri de etkileyebilir. Bu yazıda, PAH'ın belirtileri, risk faktörleri, teşhis yöntemleri ve tedavi seçenekleri ayrıntılı olarak incelenecektir.

PAH Nedir?

Periferik Arter Hastalığı (PAH), kalpten uzak olan arterlerde, özellikle de bacaklardaki arterlerde meydana gelen bir tıkanıklık veya daralmadır. Bu durum genellikle aterosklerozun bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ateroskleroz, arterlerin iç duvarlarında plak adı verilen yağlı maddelerin birikmesiyle karakterizedir. Bu plaklar zamanla sertleşir ve arterleri daraltır, bu da kan akışını kısıtlar. Yeterli kan akışının olmaması, etkilenen bölgedeki doku ve organların yeterince oksijen ve besin alamamasına neden olur. Bu durum, ağrı, uyuşma, yorgunluk ve hatta doku hasarına yol açabilir.

PAH, genellikle bacakları etkiler, ancak kolları, böbrekleri ve diğer organları da etkileyebilir. Erken teşhis ve tedavi, semptomları hafifletmeye, komplikasyonları önlemeye ve yaşam kalitesini artırmaya yardımcı olabilir.

Aterosklerozun Rolü

Ateroskleroz, PAH'ın en yaygın nedenidir. Bu süreçte, arterlerin iç duvarlarında kolesterol, yağ ve diğer maddeler birikerek plaklar oluşturur. Bu plaklar zamanla sertleşir ve damarları daraltır. Bu daralma, kan akışını önemli ölçüde azaltabilir ve etkilenen bölgedeki dokulara yeterli oksijen ve besin ulaşmasını engelleyebilir. Ateroskleroz, genellikle yaşla birlikte ilerleyen kronik bir süreçtir ve çeşitli risk faktörleri tarafından tetiklenebilir veya hızlandırılabilir.

PAH'ın Farklı Türleri

PAH, etkilediği arterlere ve semptomların şiddetine göre farklı türlere ayrılabilir. En yaygın türleri şunlardır:

• Obliteran Ateroskleroz: Bacaklardaki arterlerde plak birikimi sonucu kan akışının azalması veya tamamen kesilmesi durumudur.
• Buerger Hastalığı (Tromboanjitis Obliterans): Özellikle genç erkeklerde görülen, küçük ve orta boy arterlerin ve venlerin iltihaplanmasıyla karakterize edilen bir hastalıktır. Sigara kullanımı ile güçlü bir ilişkisi vardır.
• Raynaud Fenomeni: Soğuk veya stres durumunda parmaklarda ve ayak parmaklarında vazospazm (damar daralması) sonucu renk değişiklikleri (beyaz, mavi, kırmızı) ile karakterize bir durumdur.
• Popliteal Tuzak Sendromu: Popliteal arterin (diz arkasındaki arter) kaslar veya tendonlar tarafından sıkıştırılması sonucu bacaklara kan akışının azalması durumudur.

PAH'ın Belirtileri

PAH'ın belirtileri, hastalığın şiddetine ve etkilenen arterlerin konumuna bağlı olarak değişebilir. Erken evrelerde çoğu insan herhangi bir belirti yaşamaz. Ancak, arterler daha da daraldıkça veya tıkandıkça, belirtiler ortaya çıkmaya başlar. En yaygın belirtiler şunlardır:

• Klodikasyo (Aralıklı Topallama): Egzersiz sırasında bacaklarda (genellikle baldırda, kalçada veya uylukta) ağrı, kramp veya yorgunluk hissi. Bu ağrı, dinlenmekle genellikle birkaç dakika içinde geçer. Klodikasyo, PAH'ın en karakteristik belirtisidir.
• Ayak ve Bacaklarda Uyuşma veya Karıncalanma: Özellikle istirahat halindeyken veya geceleyin ayaklarda ve bacaklarda uyuşma veya karıncalanma hissi.
• Ayak veya Bacaklarda Soğukluk: Özellikle etkilenen bacakta diğerine göre daha soğuk bir his.
• Ayak ve Bacaklarda Renk Değişiklikleri: Ayaklarda veya bacaklarda solukluk, kızarıklık veya morarma gibi renk değişiklikleri.
• Ayaklarda veya Ayak Parmaklarında Geç İyileşen Yaralar veya Ülserler: Ayaklarda veya ayak parmaklarında iyileşmeyen yaralar veya ülserler, özellikle diyabetli kişilerde sık görülür.
• Tırnaklarda Yavaş Büyüme: Ayak tırnaklarının normalden daha yavaş büyümesi.
• Bacaklarda Tüylerin Dökülmesi: Etkilenen bacakta tüylerin dökülmesi veya seyrekleşmesi.
• Erektil Disfonksiyon: Erkeklerde cinsel işlev bozukluğu (PAH, pelvik bölgeye kan akışını etkileyebilir).

Klodikasyo: Ayrıntılı Bakış

Klodikasyo, PAH'ın en tipik belirtisidir ve egzersiz sırasında bacak kaslarına yeterli kan akışı sağlanamaması sonucu ortaya çıkar. Bu durum, genellikle baldırda hissedilen ağrı, kramp veya yorgunluk şeklinde kendini gösterir. Ancak, ağrı kalçada, uylukta veya hatta ayakta da hissedilebilir. Klodikasyo ağrısı, egzersize devam edildiğinde artar ve dinlenmekle genellikle birkaç dakika içinde geçer. Ağrının şiddeti, arterlerin ne kadar daraldığına ve kişinin aktivite düzeyine bağlı olarak değişebilir.

Klodikasyo, günlük aktiviteleri önemli ölçüde kısıtlayabilir. Örneğin, kişi kısa mesafelerde yürümekte zorlanabilir veya merdiven çıkmakta zorlanabilir. Bu durum, yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir ve kişinin fiziksel aktivite düzeyini azaltabilir. Bu nedenle, klodikasyo belirtileri yaşayan kişilerin bir doktora başvurması ve PAH açısından değerlendirilmesi önemlidir.

Kritik Bacak İskemisi

Kritik bacak iskemisi, PAH'ın en ciddi şeklidir ve bacaklara kan akışının ciddi şekilde azalmasıyla karakterizedir. Bu durum, sürekli istirahat ağrısına, iyileşmeyen yaralara veya ülserlere ve hatta kangrene yol açabilir. Kritik bacak iskemisi, acil tıbbi müdahale gerektiren bir durumdur ve tedavi edilmezse bacak kaybına neden olabilir.

Kritik bacak iskemisi belirtileri şunları içerebilir:

• İstirahat Ağrısı: Özellikle geceleyin veya yatarken ayaklarda ve bacaklarda şiddetli ağrı. Bu ağrı, ağrı kesicilerle genellikle geçmez.
• İyileşmeyen Yaralar veya Ülserler: Ayaklarda veya ayak parmaklarında iyileşmeyen yaralar veya ülserler. Bu yaralar genellikle ağrılıdır ve enfekte olabilir.
• Kangren: Doku ölümüdür ve ayaklarda veya ayak parmaklarında siyah renk değişikliği ile kendini gösterir. Kangren, acil tıbbi müdahale gerektiren bir durumdur.

Kritik bacak iskemisi olan kişilerin vakit kaybetmeden bir doktora başvurması ve tedaviye başlaması önemlidir. Tedavi seçenekleri arasında ilaçlar, anjiyoplasti veya bypass ameliyatı yer alabilir.

PAH'ın Risk Faktörleri

PAH'ın gelişme riskini artıran çeşitli faktörler vardır. Bu risk faktörlerini bilmek ve kontrol altında tutmak, PAH'ın önlenmesi ve yönetimi açısından önemlidir. En önemli risk faktörleri şunlardır:

• Sigara İçmek: Sigara içmek, PAH için en önemli risk faktörlerinden biridir. Sigara, arterlerin daralmasına ve hasar görmesine neden olur. Sigara içenlerin PAH geliştirme riski, içmeyenlere göre çok daha yüksektir. Sigarayı bırakmak, PAH riskini önemli ölçüde azaltabilir.
• Diyabet (Şeker Hastalığı): Diyabet, kan damarlarına zarar vererek PAH riskini artırır. Diyabetli kişilerin kan şekeri düzeylerini kontrol altında tutmaları ve düzenli olarak ayaklarını kontrol etmeleri önemlidir.
• Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon): Yüksek tansiyon, arter duvarlarına zarar vererek PAH riskini artırır. Tansiyonun kontrol altında tutulması, PAH riskini azaltabilir.
• Yüksek Kolesterol: Yüksek kolesterol, arterlerde plak oluşumunu hızlandırarak PAH riskini artırır. Kolesterol düzeylerinin kontrol altında tutulması, PAH riskini azaltabilir.
• Yaş: Yaş ilerledikçe PAH riski artar. 50 yaşın üzerindeki kişilerde PAH daha sık görülür.
• Aile Öyküsü: Ailede PAH veya kalp hastalığı öyküsü olan kişilerin PAH geliştirme riski daha yüksektir.
• Obezite: Obezite, PAH riskini artıran diğer risk faktörlerini (diyabet, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol) tetikleyebilir.
• Hareketsiz Yaşam Tarzı: Düzenli egzersiz yapmamak, PAH riskini artırabilir. Düzenli egzersiz, kan damarlarının sağlığını iyileştirir ve kan akışını artırır.
• Yüksek Homosistein Düzeyleri: Yüksek homosistein düzeyleri, arter duvarlarına zarar vererek PAH riskini artırabilir.
• Kronik Böbrek Hastalığı: Kronik böbrek hastalığı olan kişilerde PAH riski daha yüksektir.

Sigara İçmenin PAH Üzerindeki Etkisi

Sigara içmek, PAH için en güçlü ve önlenebilir risk faktörlerinden biridir. Sigara, arterlerin iç yüzeyine zarar verir, iltihaplanmayı artırır ve kanın pıhtılaşma eğilimini artırır. Bu etkiler, arterlerin daralmasına ve tıkanmasına yol açabilir. Sigara içenlerin PAH geliştirme riski, içmeyenlere göre 2 ila 6 kat daha yüksektir. Ayrıca, sigara içenlerde PAH daha erken yaşta ortaya çıkar ve daha hızlı ilerler.

Sigarayı bırakmak, PAH riskini önemli ölçüde azaltabilir ve hastalığın ilerlemesini yavaşlatabilir. Sigarayı bırakmak, sadece PAH riskini azaltmakla kalmaz, aynı zamanda kalp hastalığı, inme, kanser ve diğer ciddi sağlık sorunları riskini de azaltır.

Diyabetin PAH ile İlişkisi

Diyabet, PAH için önemli bir risk faktörüdür. Diyabet, yüksek kan şekeri düzeylerine neden olur ve bu durum, kan damarlarına zarar verebilir. Diyabetli kişilerde arterlerin iç yüzeyi daha kolay hasar görür ve plak oluşumu daha hızlı gerçekleşir. Ayrıca, diyabet, kanın pıhtılaşma eğilimini artırır ve arterlerin daralmasına neden olabilir.

Diyabetli kişilerin PAH geliştirme riski, diyabeti olmayanlara göre 2 ila 4 kat daha yüksektir. Ayrıca, diyabetli kişilerde PAH daha ciddi seyreder ve komplikasyon riski daha yüksektir. Bu nedenle, diyabetli kişilerin kan şekeri düzeylerini kontrol altında tutmaları, düzenli olarak ayaklarını kontrol etmeleri ve diğer risk faktörlerini yönetmeleri önemlidir.

PAH'ın Teşhisi

PAH'ın teşhisi, fiziksel muayene, tıbbi öykü ve çeşitli tanı testleri ile konulabilir. Erken teşhis, tedaviye başlanması ve komplikasyonların önlenmesi açısından önemlidir.

Fiziksel Muayene ve Tıbbi Öykü

Doktor, öncelikle hastanın tıbbi öyküsünü alır ve semptomlarını değerlendirir. Ardından, fiziksel muayene yapar. Fiziksel muayene sırasında doktor, bacaklardaki nabızları kontrol eder, cilt rengini ve sıcaklığını değerlendirir, ayaklarda veya bacaklarda yaraların veya ülserlerin olup olmadığını kontrol eder. Ayrıca, steteskopla arterlerde üfürüm (anormal ses) olup olmadığını dinler.

Ankle-Brachial Index (ABI)

Ankle-Brachial Index (ABI), PAH'ın teşhisinde kullanılan basit ve non-invaziv bir testtir. Bu test, ayak bileğindeki kan basıncının kol kan basıncına oranını ölçer. ABI değeri, bacaklara kan akışının ne kadar iyi olduğunu gösterir. Normal bir ABI değeri 1.0 veya üzeridir. ABI değeri 0.9 veya altında ise PAH'ı düşündürür. ABI değeri ne kadar düşükse, PAH o kadar şiddetlidir.

Doppler Ultrason

Doppler ultrason, kan damarlarındaki kan akışını görüntülemek için kullanılan non-invaziv bir görüntüleme yöntemidir. Doppler ultrason, arterlerdeki daralmaları veya tıkanıklıkları tespit etmeye yardımcı olabilir. Ayrıca, kan akışının hızını ve yönünü ölçerek PAH'ın şiddetini değerlendirmeye yardımcı olabilir.

Anjiyografi

Anjiyografi, arterlerin içini görüntülemek için kullanılan invaziv bir görüntüleme yöntemidir. Anjiyografi sırasında, bir kateter (ince bir tüp) kasıktaki veya koldaki bir artere yerleştirilir ve arterler boyunca ilerletilir. Ardından, bir kontrast madde (boya) enjekte edilir ve röntgen görüntüleri alınır. Anjiyografi, arterlerdeki daralmaları veya tıkanıklıkları belirlemeye ve PAH'ın yerini ve şiddetini değerlendirmeye yardımcı olur.

Anjiyografi, genellikle diğer tanı testlerinin sonuçları kesin değilse veya tedavi planlaması için daha ayrıntılı bilgiye ihtiyaç duyulursa kullanılır. Anjiyografi, invaziv bir işlem olduğu için bazı riskleri vardır (kanama, enfeksiyon, alerjik reaksiyon). Bu nedenle, anjiyografi kararı doktor tarafından dikkatlice değerlendirilmelidir.

Manyetik Rezonans Anjiyografi (MRA) ve Bilgisayarlı Tomografi Anjiyografi (BTA)

Manyetik Rezonans Anjiyografi (MRA) ve Bilgisayarlı Tomografi Anjiyografi (BTA), arterlerin görüntülenmesi için kullanılan non-invaziv görüntüleme yöntemleridir. MRA, manyetik alanlar ve radyo dalgaları kullanarak arterlerin görüntülerini oluşturur. BTA, röntgen ışınları kullanarak arterlerin görüntülerini oluşturur. Her iki yöntem de arterlerdeki daralmaları veya tıkanıklıkları belirlemeye yardımcı olabilir. MRA, genellikle böbrek fonksiyonları bozuk olan kişilerde BTA'ya tercih edilir, çünkü kontrast madde kullanımı gerektirmez. BTA ise, daha hızlı bir görüntüleme yöntemidir ve genellikle acil durumlarda kullanılır.

PAH'ın Tedavi Seçenekleri

PAH'ın tedavisi, hastalığın şiddetine, semptomlara ve hastanın genel sağlık durumuna bağlı olarak değişir. Tedavi seçenekleri arasında yaşam tarzı değişiklikleri, ilaçlar, anjiyoplasti ve cerrahi bulunur.

Yaşam Tarzı Değişiklikleri

Yaşam tarzı değişiklikleri, PAH'ın tedavisinde önemli bir rol oynar. Bu değişiklikler, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya, semptomları hafifletmeye ve komplikasyon riskini azaltmaya yardımcı olabilir.

• Sigarayı Bırakmak: Sigarayı bırakmak, PAH'ın tedavisinde en önemli adımdır. Sigara, arterlere zarar vererek PAH'ın ilerlemesini hızlandırır. Sigarayı bırakmak, arterlerin iyileşmesine ve kan akışının düzelmesine yardımcı olabilir.
• Düzenli Egzersiz: Düzenli egzersiz, kan damarlarının sağlığını iyileştirir ve kan akışını artırır. Egzersiz, özellikle klodikasyo semptomlarını hafifletmeye yardımcı olabilir. Doktorun önerdiği bir egzersiz programına uymak önemlidir.
• Sağlıklı Beslenme: Sağlıklı beslenme, kolesterol düzeylerini kontrol altında tutmaya, kan basıncını düşürmeye ve kilo vermeye yardımcı olabilir. Düşük yağlı, düşük kolesterollü ve lifli bir diyet tercih edilmelidir.
• Kilo Verme: Fazla kilolu veya obez olan kişilerin kilo vermesi, PAH semptomlarını hafifletmeye ve genel sağlık durumunu iyileştirmeye yardımcı olabilir.
• Ayak Bakımı: Ayakların düzenli olarak kontrol edilmesi ve temiz tutulması, yaraların veya ülserlerin önlenmesine yardımcı olabilir. Ayaklarda herhangi bir sorun varsa, bir doktora başvurmak önemlidir.

İlaç Tedavisi

İlaçlar, PAH semptomlarını hafifletmeye, kan akışını iyileştirmeye ve komplikasyon riskini azaltmaya yardımcı olabilir. PAH tedavisinde kullanılan ilaçlar şunlardır:

• Antiplatelet İlaçlar (Aspirin, Klopidogrel): Bu ilaçlar, kanın pıhtılaşmasını önleyerek arterlerde tıkanıklık oluşmasını engeller.
• Silostazol: Bu ilaç, bacaklardaki kan akışını artırarak klodikasyo semptomlarını hafifletir.
• Pentoksifilin: Bu ilaç, kanın akışkanlığını artırarak kan akışını iyileştirir. Ancak, etkinliği konusunda kesin kanıtlar bulunmamaktadır.
• Statinler: Bu ilaçlar, kolesterol düzeylerini düşürerek arterlerde plak oluşumunu yavaşlatır.
• Antihidrojenik İlaçlar: Bu ilaçlar, yüksek tansiyonu düşürerek arter duvarlarına zarar gelmesini engeller.
• Ağrı Kesiciler: Ağrı kesiciler, PAH'ın neden olduğu ağrıyı hafifletmeye yardımcı olabilir.

Anjiyoplasti ve Stent Yerleştirme

Anjiyoplasti, arterlerdeki daralmaları veya tıkanıklıkları açmak için kullanılan minimal invaziv bir işlemdir. Anjiyoplasti sırasında, bir kateter (ince bir tüp) kasıktaki veya koldaki bir artere yerleştirilir ve arterler boyunca ilerletilir. Kateterin ucunda bir balon bulunur. Balon, daralmış veya tıkanmış bölgeye yerleştirilir ve şişirilir. Balonun şişirilmesi, arterin genişlemesine ve kan akışının düzelmesine neden olur.

Anjiyoplastiden sonra, arterin tekrar daralmasını önlemek için genellikle bir stent (metal bir kafes) yerleştirilir. Stent, arterin açık kalmasına yardımcı olur. Anjiyoplasti ve stent yerleştirme, genellikle lokal anestezi altında yapılır ve hasta genellikle aynı gün veya ertesi gün taburcu edilebilir.

Bypass Ameliyatı

Bypass ameliyatı, arterlerdeki daralmaları veya tıkanıklıkları aşmak için kullanılan cerrahi bir işlemdir. Bypass ameliyatı sırasında, vücudun başka bir yerinden alınan bir damar (genellikle bacaklardan veya koldan) daralmış veya tıkanmış arterin etrafından geçirilir. Bu sayede, kan akışı engellenmeden devam eder. Bypass ameliyatı, genellikle anjiyoplasti veya stent yerleştirme uygun olmadığında veya başarısız olduğunda yapılır.

Amputasyon

Amputasyon (uzuv kesilmesi), PAH'ın en ciddi komplikasyonlarından biridir ve genellikle kritik bacak iskemisi olan kişilerde uygulanır. Amputasyon, bacak veya ayak parmaklarında doku ölümünün (kangren) olduğu durumlarda veya diğer tedavilerin başarısız olduğu durumlarda gerekli olabilir. Amputasyon, enfeksiyonun yayılmasını önlemeye ve hastanın yaşam kalitesini iyileştirmeye yardımcı olabilir.

PAH'ın Komplikasyonları

PAH, tedavi edilmediği takdirde ciddi komplikasyonlara yol açabilir. Bu komplikasyonlar şunlardır:

• Kritik Bacak İskemisi: Bacaklara kan akışının ciddi şekilde azalması, sürekli istirahat ağrısına, iyileşmeyen yaralara veya ülserlere ve hatta kangrene yol açabilir.
• Kangren: Doku ölümüdür ve ayaklarda veya ayak parmaklarında siyah renk değişikliği ile kendini gösterir. Kangren, acil tıbbi müdahale gerektiren bir durumdur.
• Amputasyon: Bacak veya ayak parmaklarının kesilmesi, genellikle kangren veya kritik bacak iskemisi nedeniyle gerekli olabilir.
• İnme (Felç): PAH olan kişilerde inme riski daha yüksektir.
• Kalp Krizi: PAH olan kişilerde kalp krizi riski daha yüksektir.
• Anevrizma: Arter duvarının zayıflaması ve balonlaşması, anevrizmaya yol açabilir. Anevrizma yırtılırsa, hayatı tehdit eden kanamaya neden olabilir.

PAH'tan Korunma

PAH'tan korunmak için aşağıdaki önlemler alınabilir:

• Sigara İçmemek: Sigara içmek, PAH için en önemli risk faktörlerinden biridir. Sigarayı bırakmak veya hiç başlamamak, PAH riskini önemli ölçüde azaltır.
• Sağlıklı Beslenmek: Düşük yağlı, düşük kolesterollü ve lifli bir diyet tercih etmek, kolesterol düzeylerini kontrol altında tutmaya ve arterlerde plak oluşumunu yavaşlatmaya yardımcı olabilir.
• Düzenli Egzersiz Yapmak: Düzenli egzersiz, kan damarlarının sağlığını iyileştirir ve kan akışını artırır.
• Kilo Vermek: Fazla kilolu veya obez olan kişilerin kilo vermesi, PAH riskini azaltabilir.
• Kan Basıncını Kontrol Altında Tutmak: Yüksek tansiyon, arter duvarlarına zarar vererek PAH riskini artırır. Tansiyonun kontrol altında tutulması, PAH riskini azaltabilir.
• Kolesterol Düzeylerini Kontrol Altında Tutmak: Yüksek kolesterol, arterlerde plak oluşumunu hızlandırarak PAH riskini artırır. Kolesterol düzeylerinin kontrol altında tutulması, PAH riskini azaltabilir.
• Diyabeti Yönetmek: Diyabet, kan damarlarına zarar vererek PAH riskini artırır. Diyabetli kişilerin kan şekeri düzeylerini kontrol altında tutmaları ve düzenli olarak ayaklarını kontrol etmeleri önemlidir.
• Düzenli Doktor Kontrollerine Gitmek: Düzenli doktor kontrolleri, PAH'ın erken teşhis edilmesine ve tedaviye başlanmasına yardımcı olabilir.

Sonuç

Periferik Arter Hastalığı (PAH), bacaklara ve ayaklara yeterli kan akışının sağlanamaması durumudur ve aterosklerozun bir sonucu olarak ortaya çıkar. PAH, erken evrelerde belirti vermeyebilir, ancak ilerledikçe ağrı, uyuşma, yorgunluk ve hatta doku hasarına yol açabilir. Sigara içmek, diyabet, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol, yaş, aile öyküsü, obezite ve hareketsiz yaşam tarzı gibi risk faktörleri PAH'ın gelişme riskini artırır. PAH'ın teşhisi, fiziksel muayene, tıbbi öykü ve çeşitli tanı testleri (ABI, Doppler ultrason, anjiyografi, MRA, BTA) ile konulabilir. PAH'ın tedavisi, yaşam tarzı değişiklikleri, ilaçlar, anjiyoplasti ve cerrahi gibi çeşitli seçenekleri içerir. Erken teşhis ve tedavi, semptomları hafifletmeye, komplikasyonları önlemeye ve yaşam kalitesini artırmaya yardımcı olabilir.