Amiloidoz: Amiloid Birikintileri En Çok Nerede Oluşur?

Amiloidoz, vücutta amiloid adı verilen anormal proteinlerin birikmesi sonucu ortaya çıkan bir grup hastalıktır. Bu proteinler organlarda ve dokularda toplanarak normal fonksiyonlarını bozar. Amiloid birikimi, amiloidozun tipine ve altta yatan nedenlere bağlı olarak farklı organlarda ve dokularda meydana gelebilir. Bu yazıda, amiloidozun farklı tiplerinde amiloid birikintilerinin en sık görüldüğü yerleri ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Amiloidozun Temel Kavramları

Amiloid Nedir?

Amiloid, normalde vücutta bulunmayan veya çok düşük konsantrasyonlarda bulunan, yanlış katlanmış proteinlerdir. Bu proteinler, beta-kıvrımlı levhalar adı verilen karakteristik bir yapı oluşturarak bir araya gelirler. Bu yapılar, çözünmez ve dirençlidir, bu nedenle vücut tarafından kolayca temizlenemezler. Zamanla, bu amiloid fibrilleri organlarda ve dokularda birikir, normal işlevlerini bozarak amiloidoza yol açar.

Amiloidozun Sınıflandırılması

Amiloidoz, biriken amiloid proteinin türüne ve etkilenen organlara göre farklı tiplere ayrılır. En yaygın amiloidoz tipleri şunlardır:

• AL (Primer) Amiloidoz: Bu tipte, amiloid fibrilleri immünoglobulin hafif zincirlerinden (lambda veya kappa) oluşur. AL amiloidoz, genellikle kemik iliği bozukluğu olan multipl miyelom veya monoklonal gamopatilerle ilişkilidir.
• AA (Sekonder) Amiloidoz: Bu tipte, amiloid fibrilleri serum amiloid A (SAA) proteininden oluşur. AA amiloidoz, kronik inflamatuar hastalıklar, enfeksiyonlar veya otoimmün hastalıklar sonucu ortaya çıkabilir.
• ATTR (Transtiretin) Amiloidoz: Bu tipte, amiloid fibrilleri transtiretin (TTR) proteininden oluşur. ATTR amiloidoz, genetik mutasyonlar (kalıtsal ATTR amiloidoz) veya yaşlanma (vahşi tip ATTR amiloidoz) sonucu ortaya çıkabilir.
• Aβ2M (Beta-2 Mikroglobulin) Amiloidoz: Bu tipte, amiloid fibrilleri beta-2 mikroglobulin proteininden oluşur. Aβ2M amiloidoz, uzun süreli hemodiyaliz tedavisi gören hastalarda daha sık görülür.
• Diğer Amiloidoz Tipleri: Nadir görülen diğer amiloidoz tipleri arasında AFib (fibrinojen A), AIAPP (amilin), ALys (lizozim) ve Apolipoprotein amiloidozları bulunur.

Amiloid Birikiminin Görüldüğü Organlar ve Dokular

Amiloid birikimi, amiloidozun tipine ve altta yatan nedenlere bağlı olarak farklı organlarda ve dokularda meydana gelebilir. Aşağıda, en yaygın amiloidoz tiplerinde amiloid birikintilerinin en sık görüldüğü yerler ayrıntılı olarak açıklanmaktadır.

AL (Primer) Amiloidozda Amiloid Birikimi

AL amiloidozda, amiloid birikimleri en sık aşağıdaki organlarda ve dokularda görülür:

• Kalp: Kalp amiloidozu, AL amiloidozun en ciddi ve yaygın komplikasyonlarından biridir. Amiloid birikimi, kalp kasının (miyokard) sertleşmesine ve kalınlaşmasına neden olur, bu da kalp yetmezliği, aritmi ve ani kardiyak ölüm riskini artırır. Kalp amiloidozu olan hastalarda nefes darlığı, yorgunluk, bacaklarda şişme ve düzensiz kalp atışları gibi belirtiler görülebilir.
• Böbrekler: Böbrek amiloidozu, AL amiloidozda sık görülen bir diğer komplikasyondur. Amiloid birikimi, böbreklerin filtrasyon yeteneğini bozar, bu da proteinüri (idrarda protein kaybı), ödem (sıvı birikimi) ve böbrek yetmezliğine yol açabilir. Böbrek amiloidozu olan hastalarda idrar miktarında azalma, bacaklarda şişme, yorgunluk ve iştah kaybı gibi belirtiler görülebilir.
• Sinir Sistemi: Sinir sistemi amiloidozu, AL amiloidozda периферическое sinir sistemini (перipheral nöropati) veya otonom sinir sistemini (otonom nöropati) etkileyebilir. Periferik nöropati, ellerde ve ayaklarda uyuşma, karıncalanma, ağrı ve güçsüzlüğe neden olabilir. Otonom nöropati, postural hipotansiyon (ayağa kalkınca kan basıncında düşme), kabızlık, ishal, idrar retansiyonu ve erektil disfonksiyon gibi belirtilere yol açabilir.
• Karaciğer: Karaciğer amiloidozu, AL amiloidozda daha az yaygın bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, karaciğerin büyümesine (hepatomegali) ve karaciğer fonksiyon bozukluğuna neden olabilir. Karaciğer amiloidozu olan hastalarda karın ağrısı, sarılık (cilt ve gözlerin sararması) ve yorgunluk gibi belirtiler görülebilir.
• Sindirim Sistemi: Sindirim sistemi amiloidozu, AL amiloidozda nadir görülen bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, dilde büyüme (makroglossi), yutma güçlüğü (disfaji), mide bulantısı, kusma, ishal veya kabızlık gibi belirtilere yol açabilir.
• Deri: Deri amiloidozu, AL amiloidozda daha az yaygın bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, ciltte morluklar (purpura), kabarcıklar, nodüller veya plaklar şeklinde kendini gösterebilir.
• Diğer Organlar: AL amiloidoz, nadiren akciğerler, dalak, tiroid bezi ve adrenal bezler gibi diğer organları da etkileyebilir.

AA (Sekonder) Amiloidozda Amiloid Birikimi

AA amiloidozda, amiloid birikimleri en sık aşağıdaki organlarda ve dokularda görülür:

• Böbrekler: Böbrek amiloidozu, AA amiloidozun en sık görülen komplikasyonudur. Amiloid birikimi, böbreklerin filtrasyon yeteneğini bozar, bu da proteinüri (idrarda protein kaybı), ödem (sıvı birikimi) ve böbrek yetmezliğine yol açabilir. AA amiloidozu olan hastalarda idrar miktarında azalma, bacaklarda şişme, yorgunluk ve iştah kaybı gibi belirtiler görülebilir.
• Dalak: Dalak amiloidozu, AA amiloidozda sık görülen bir diğer komplikasyondur. Amiloid birikimi, dalağın büyümesine (splenomegali) neden olabilir. Dalak amiloidozu olan hastalarda karın ağrısı, dolgunluk hissi ve trombositopeni (kanda trombosit sayısının azalması) gibi belirtiler görülebilir.
• Karaciğer: Karaciğer amiloidozu, AA amiloidozda daha az yaygın bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, karaciğerin büyümesine (hepatomegali) ve karaciğer fonksiyon bozukluğuna neden olabilir. Karaciğer amiloidozu olan hastalarda karın ağrısı, sarılık (cilt ve gözlerin sararması) ve yorgunluk gibi belirtiler görülebilir.
• Sindirim Sistemi: Sindirim sistemi amiloidozu, AA amiloidozda nadir görülen bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, mide bulantısı, kusma, ishal veya kabızlık gibi belirtilere yol açabilir.
• Diğer Organlar: AA amiloidoz, nadiren kalp, sinir sistemi ve akciğerler gibi diğer organları da etkileyebilir.

ATTR (Transtiretin) Amiloidozda Amiloid Birikimi

ATTR amiloidozda, amiloid birikimleri en sık aşağıdaki organlarda ve dokularda görülür:

• Kalp: Kalp amiloidozu, ATTR amiloidozun en yaygın ve ciddi komplikasyonlarından biridir. Amiloid birikimi, kalp kasının (miyokard) sertleşmesine ve kalınlaşmasına neden olur, bu da kalp yetmezliği, aritmi ve ani kardiyak ölüm riskini artırır. Kalp amiloidozu olan hastalarda nefes darlığı, yorgunluk, bacaklarda şişme ve düzensiz kalp atışları gibi belirtiler görülebilir. ATTR amiloidozu, kalbi AL amiloidozdan daha az etkileyebilir, ancak yine de önemli kardiyak sorunlara yol açabilir.
• Sinir Sistemi: ATTR amiloidozu, özellikle kalıtsal formda, periferik sinir sistemini etkileyerek amiloid polinoropatisi denen bir duruma yol açabilir. Bu, genellikle bacaklarda başlayan ve yukarı doğru ilerleyen uyuşma, karıncalanma, ağrı ve güçsüzlükle karakterizedir. Otonom sinir sistemi de etkilenebilir, bu da sindirim sorunları, postural hipotansiyon, terleme sorunları ve idrar veya bağırsak kontrolü sorunlarına neden olabilir.
• Gözler: ATTR amiloidozu, vitreus amiloid birikintilerine neden olabilir. Bu, gözün içindeki vitreus sıvısında amiloid fibrillerinin birikmesidir. Hastalar bulanık görme veya "uçuşan cisimler" görebilirler. Nadiren, glokoma da yol açabilir.
• Bilek Kanalı (Karpal Tünel Sendromu): ATTR amiloidozu, bilek kanalında amiloid birikintilerine neden olabilir, bu da median sinire baskı yaparak karpal tünel sendromuna yol açar. Bu, ellerde ve parmaklarda uyuşma, karıncalanma ve ağrı ile karakterizedir. Çoğu zaman, bilateral karpal tünel sendromu, ATTR amiloidoz şüphesini uyandırmalıdır.
• Böbrekler: ATTR amiloidozu, böbrekleri daha az sıklıkla etkiler, ancak yine de böbrek fonksiyon bozukluğuna ve proteinüriye neden olabilir.
• Yumuşak Dokular ve Eklemler: ATTR amiloidozu, bazen omuz, kalça veya diz gibi eklemlerde ve çevresindeki yumuşak dokularda amiloid birikintilerine neden olabilir. Bu, eklem ağrısı, sertlik ve hareket kısıtlılığına yol açabilir.

Aβ2M (Beta-2 Mikroglobulin) Amiloidozda Amiloid Birikimi

Aβ2M amiloidozda, amiloid birikimleri en sık aşağıdaki organlarda ve dokularda görülür:

• Eklemler ve Kemikler: Aβ2M amiloidoz, en sık eklemleri ve kemikleri etkiler. Amiloid birikimi, eklem ağrısı, sertlik ve hareket kısıtlılığına neden olabilir. Ayrıca, kemiklerde kistler ve kırıklar oluşabilir. Özellikle omuzlar, kalçalar ve dizler sıklıkla etkilenir.
• Karpal Tünel: Karpal tünel sendromu, Aβ2M amiloidozda sık görülen bir komplikasyondur. Amiloid birikimi, median sinire baskı yaparak ellerde ve parmaklarda uyuşma, karıncalanma ve ağrıya neden olur.
• Kemik İliği: Aβ2M amiloidozu, kemik iliğinde de amiloid birikintilerine neden olabilir, ancak bu genellikle klinik belirtilere yol açmaz.
• Diğer Dokular: Nadiren, Aβ2M amiloidozu, akciğerler, kalp ve sindirim sistemi gibi diğer dokularda da amiloid birikintilerine neden olabilir.

Amiloidozun Tanısı

Amiloidozun tanısı, genellikle aşağıdaki adımları içerir:

1. Klinik Değerlendirme: Doktor, hastanın semptomlarını, tıbbi geçmişini ve aile öyküsünü değerlendirir.
2. Laboratuvar Testleri: Kan ve idrar testleri, amiloidozla ilişkili olabilecek anormallikleri tespit etmek için yapılır. Örneğin, serum amiloid A (SAA) seviyesi, immünoglobulin hafif zincirleri, transtiretin (TTR) seviyesi ve böbrek fonksiyon testleri yapılabilir.
3. Görüntüleme Yöntemleri: EKG, ekokardiyografi, MRI ve sintigrafi gibi görüntüleme yöntemleri, kalp, böbrekler ve diğer organlardaki amiloid birikimini değerlendirmek için kullanılabilir.
4. Biyopsi: Amiloidozun kesin tanısı, etkilenen organdan veya dokudan alınan bir biyopsinin incelenmesiyle konulur. Biyopsi örneği, amiloid fibrillerinin varlığını doğrulamak için özel boyalarla (örneğin, Kongo kırmızısı boyası) boyanır.

Amiloidozun Tedavisi

Amiloidozun tedavisi, amiloidozun tipine, etkilenen organlara ve hastalığın şiddetine bağlı olarak değişir. Tedavinin temel hedefleri şunlardır:

• Amiloid Üretimini Azaltmak: Tedavi, amiloid proteininin üretimini azaltmaya veya durdurmaya yöneliktir. Örneğin, AL amiloidozda kemoterapi veya kök hücre nakli kullanılabilir. AA amiloidozda, altta yatan inflamatuar hastalığın tedavisi amiloid üretimini azaltmaya yardımcı olabilir. ATTR amiloidozda, TTR proteininin stabilize edilmesi veya TTR geninin susturulması amiloid üretimini azaltabilir.
• Organ Fonksiyonlarını Desteklemek: Tedavi, etkilenen organların fonksiyonlarını desteklemeyi ve semptomları hafifletmeyi amaçlar. Örneğin, kalp yetmezliği için diüretikler ve diğer ilaçlar kullanılabilir. Böbrek yetmezliği için diyaliz veya böbrek nakli gerekebilir. Periferik nöropati için ağrı kesiciler ve fizik tedavi uygulanabilir.
• Komplikasyonları Önlemek: Tedavi, amiloidozun komplikasyonlarını önlemeyi veya tedavi etmeyi amaçlar. Örneğin, tromboemboli riskini azaltmak için antikoagülanlar kullanılabilir. Enfeksiyonları önlemek için aşılar ve antibiyotikler kullanılabilir.

Amiloidoz tedavisi karmaşık ve uzun süreli olabilir. Erken tanı ve uygun tedavi, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya ve yaşam kalitesini artırmaya yardımcı olabilir.

Sonuç

Amiloidoz, vücutta anormal amiloid proteinlerinin birikmesi sonucu ortaya çıkan ciddi bir hastalıktır. Amiloid birikimleri, amiloidozun tipine ve altta yatan nedenlere bağlı olarak farklı organlarda ve dokularda meydana gelebilir. En yaygın amiloidoz tipleri olan AL, AA ve ATTR amiloidozda, amiloid birikimleri sıklıkla kalp, böbrekler, sinir sistemi, karaciğer ve sindirim sisteminde görülür. Aβ2M amiloidozda ise, amiloid birikimleri en sık eklemlerde ve kemiklerde görülür.

Amiloidozun tanısı, klinik değerlendirme, laboratuvar testleri, görüntüleme yöntemleri ve biyopsi gibi çeşitli yöntemlerle konulur. Tedavi, amiloid üretimini azaltmayı, organ fonksiyonlarını desteklemeyi ve komplikasyonları önlemeyi amaçlar. Erken tanı ve uygun tedavi, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya ve yaşam kalitesini artırmaya yardımcı olabilir.

Bu yazı, amiloidoz hakkında genel bir bilgi sağlamayı amaçlamaktadır. Amiloidoz şüphesi olan kişilerin bir doktora başvurarak kapsamlı bir değerlendirme ve uygun tedavi planı almaları önemlidir.