Genel CerrahiKalp ve Damar CerrahisiOrtopedi ve Travmatoloji

Ampütasyon Hangi Durumlarda Yapılır?

Ampütasyon, bir uzvun veya uzuv parçasının cerrahi olarak çıkarılması işlemidir. Bu, son çare olarak kabul edilen ve genellikle hayat kurtarıcı veya yaşam kalitesini önemli ölçüde iyileştiren bir müdahaledir. Ampütasyon kararı, hasta ve sağlık ekibi tarafından dikkatli bir şekilde değerlendirildikten sonra alınır. Bu yazıda, ampütasyonun hangi durumlarda gerekli olabileceğini, farklı ampütasyon seviyelerini, cerrahi teknikleri ve rehabilitasyon sürecini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

Ampütasyonun Nedenleri

Ampütasyon, çeşitli nedenlerle gerekli olabilir. En sık rastlanan nedenler şunlardır:

1. Vasküler Hastalıklar

Vasküler hastalıklar, kan damarlarının daralması veya tıkanması sonucu uzuvlara yeterli kan akışının sağlanamamasına neden olur. Bu durum, iskemiye (kan akışı yetersizliği) ve ardından doku ölümüne (gangren) yol açabilir. Vasküler hastalıklara bağlı ampütasyonlar genellikle diyabet, ateroskleroz (damar sertliği) ve Buerger hastalığı gibi durumlarda görülür.

Diyabet

Diyabet, kan şekerinin yüksek seyretmesiyle karakterize kronik bir hastalıktır. Yüksek kan şekeri, zamanla kan damarlarına zarar vererek dolaşım problemlerine yol açabilir. Diyabetik ayak olarak bilinen durum, ayaklardaki sinir hasarı (nöropati) ve dolaşım bozukluğu nedeniyle ortaya çıkar. Ayaklarda oluşan küçük yaralar ve enfeksiyonlar, zamanında tedavi edilmezse gangrene dönüşebilir ve ampütasyon gerekebilir.

Diyabet hastalarında ampütasyon riskini azaltmak için düzenli ayak bakımı, kan şekeri kontrolü, sigara içmemek ve uygun ayakkabı seçimi büyük önem taşır.

Ateroskleroz

Ateroskleroz, arter duvarlarında plak birikimi sonucu damarların daralması ve sertleşmesidir. Bu durum, kan akışını engelleyerek iskemiye ve doku ölümüne neden olabilir. Ateroskleroz, genellikle yaşlılarda daha sık görülür ve sigara içmek, yüksek kolesterol, yüksek tansiyon ve obezite gibi risk faktörleriyle ilişkilidir.

Ateroskleroz nedeniyle oluşan iskemi, özellikle bacaklarda ağrı, uyuşma ve soğukluk gibi belirtilerle kendini gösterir. İleri vakalarda, ayaklarda ve bacaklarda ülserler ve gangren gelişebilir. Bu durumda, kan akışını düzeltmek için yapılan girişimler (anjiyoplasti, bypass ameliyatı) başarısız olursa, ampütasyon gerekebilir.

Buerger Hastalığı

Buerger hastalığı, küçük ve orta büyüklükteki arter ve venlerin iltihaplanması sonucu oluşan bir hastalıktır. Genellikle sigara içen genç erkeklerde görülür. Buerger hastalığı, el ve ayak parmaklarında iskemiye ve ağrıya neden olur. Hastalığın ilerlemesiyle birlikte, parmaklarda ülserler ve gangren gelişebilir. Sigarayı bırakmak, hastalığın ilerlemesini durdurmak için en önemli adımdır. Ancak, bazı vakalarda ampütasyon gerekebilir.

2. Travma

Ağır travmalar, uzuvların ciddi şekilde hasar görmesine ve kan akışının kesilmesine neden olabilir. Trafik kazaları, iş kazaları, savaş yaralanmaları ve doğal afetler gibi durumlarda, uzuvların kurtarılması mümkün olmayabilir ve ampütasyon gerekebilir.

Travmatik ampütasyonlar, genellikle acil durumlarda yapılır. Amaç, hastanın hayatını kurtarmak ve enfeksiyon riskini azaltmaktır. Travma sonrası ampütasyonlarda, uzvun mümkün olduğunca uzun tutulmasına ve protez kullanımına uygun bir güdük oluşturulmasına dikkat edilir.

3. Enfeksiyonlar

Şiddetli enfeksiyonlar, özellikle kemik enfeksiyonları (osteomiyelit) ve yumuşak doku enfeksiyonları (nekrotizan fasiit), uzuvlarda yaygın doku hasarına neden olabilir. Antibiyotik tedavisi ve cerrahi debridman (enfekte dokunun temizlenmesi) yetersiz kalırsa, enfeksiyonun yayılmasını önlemek ve hastanın hayatını kurtarmak için ampütasyon gerekebilir.

Enfeksiyon kaynaklı ampütasyonlar, özellikle bağışıklık sistemi zayıflamış kişilerde (diyabet hastaları, kanser hastaları, organ nakli hastaları) daha sık görülür.

4. Tümörler

Kemik ve yumuşak doku tümörleri (sarkomlar), uzuvlarda yaygın hasara ve fonksiyon kaybına neden olabilir. Tümörün cerrahi olarak çıkarılması mümkün değilse veya tümör yayılmışsa, ampütasyon gerekebilir.

Tümör kaynaklı ampütasyonlar, genellikle onkoloji uzmanları tarafından değerlendirilir ve tedavi planı multidisipliner bir yaklaşımla belirlenir. Ampütasyon sonrası, kemoterapi ve radyoterapi gibi ek tedaviler gerekebilir.

5. Doğuştan Anomaliler

Doğuştan uzuv anomalileri (konjenital malformasyonlar), uzuvların normal şekilde gelişmemesi sonucu ortaya çıkar. Bazı durumlarda, uzuvların fonksiyonel olmaması veya kozmetik olarak kabul edilemez olması nedeniyle ampütasyon düşünülebilir.

Doğuştan anomalilere bağlı ampütasyonlar, genellikle çocuk yaşta yapılır. Amaç, çocuğun protez kullanımına uyum sağlamasını kolaylaştırmak ve yaşam kalitesini artırmaktır.

6. Kronik Ağrı

Nadiren, kronik ve şiddetli ağrı durumlarında ampütasyon düşünülebilir. Ancak, bu karar çok dikkatli bir şekilde değerlendirilmeli ve diğer tedavi seçenekleri (ağrı kesiciler, sinir blokları, spinal kord stimülasyonu) başarısız olduktan sonra düşünülmelidir.

Kronik ağrı nedeniyle yapılan ampütasyonlar, genellikle psikolojik sorunlara yol açabilir. Bu nedenle, hastaların psikolojik olarak hazırlanması ve desteklenmesi büyük önem taşır.

Ampütasyon Seviyeleri

Ampütasyon seviyesi, hasarlı veya hastalıklı dokunun çıkarılması için yapılan kesinin yerini ifade eder. Ampütasyon seviyesi, mümkün olduğunca distalde (uzuv ucuna yakın) tutulmaya çalışılır. Amaç, uzvun mümkün olduğunca uzun bir kısmını korumak ve protez kullanımını kolaylaştırmaktır.

1. Üst Ekstremite Ampütasyonları

• Parmak Ampütasyonları: El veya ayak parmaklarının bir veya daha fazlasının çıkarılmasıdır.
• El Bileği Ampütasyonu (Karpal): El bileğinin çıkarılmasıdır.
• Önkol Ampütasyonu (Transradial): Dirsek ile el bileği arasındaki bölgeden yapılan ampütasyondur.
• Dirsek Ampütasyonu (Elbow Disarticulation): Dirsek ekleminden yapılan ampütasyondur.
• Üst Kol Ampütasyonu (Transhumeral): Omuz ile dirsek arasındaki bölgeden yapılan ampütasyondur.
• Omuz Ampütasyonu (Shoulder Disarticulation): Omuz ekleminden yapılan ampütasyondur.
• Ön Çeyrek Ampütasyonu (Forequarter Amputation): Omuz kemiği (skapula) ve köprücük kemiği (klavikula) ile birlikte tüm kolun çıkarılmasıdır.

2. Alt Ekstremite Ampütasyonları

• Ayak Parmağı Ampütasyonları: Ayak parmaklarının bir veya daha fazlasının çıkarılmasıdır.
• Ayak Ampütasyonu (Transmetatarsal): Ayak tarak kemiklerinden yapılan ampütasyondur.
• Ayak Bileği Ampütasyonu (Ankle Disarticulation - Syme Ampütasyonu): Ayak bileği ekleminden yapılan ampütasyondur.
• Alt Bacak Ampütasyonu (Transtibial): Diz ile ayak bileği arasındaki bölgeden yapılan ampütasyondur.
• Diz Ampütasyonu (Knee Disarticulation): Diz ekleminden yapılan ampütasyondur.
• Üst Bacak Ampütasyonu (Transfemoral): Kalça ile diz arasındaki bölgeden yapılan ampütasyondur.
• Kalça Ampütasyonu (Hip Disarticulation): Kalça ekleminden yapılan ampütasyondur.
• Hemipelvektomi: Leğen kemiğinin (pelvis) bir kısmının veya tamamının çıkarılmasıdır.

Ampütasyon Cerrahisi Teknikleri

Ampütasyon cerrahisi, dikkatli bir planlama ve titiz bir cerrahi teknik gerektirir. Amaç, enfeksiyon riskini en aza indirmek, iyi bir güdük oluşturmak ve hastanın protez kullanımına uyum sağlamasını kolaylaştırmaktır.

1. Preoperatif Değerlendirme

Ameliyat öncesi değerlendirme, hastanın genel sağlık durumunu, dolaşımını ve enfeksiyon durumunu değerlendirmeyi içerir. Hastanın tıbbi geçmişi, kullandığı ilaçlar ve alerjileri dikkatlice incelenir. Dolaşım bozukluğu olan hastalarda, kan akışını değerlendirmek için Doppler ultrason ve anjiyografi gibi testler yapılabilir.

2. Anestezi

Ampütasyon cerrahisi, genellikle genel anestezi altında yapılır. Ancak, bazı durumlarda bölgesel anestezi (spinal veya epidural anestezi) de kullanılabilir.

3. Cerrahi İşlem

Cerrahi işlem, aşağıdaki adımları içerir:

• Cilt Kesisi: Cilt kesisi, ampütasyon seviyesine uygun olarak yapılır. Kesinin şekli ve uzunluğu, güdüğün şeklini ve yara iyileşmesini etkiler.
• Kas Kesisi: Kaslar, kemiğin üzerinde yeterli miktarda yumuşak doku bırakacak şekilde kesilir. Kasların düzgün bir şekilde kapatılması, güdüğün şeklini ve fonksiyonunu iyileştirir.
• Kemik Kesisi: Kemik, uygun bir seviyede kesilir ve kemik uçları düzeltilir. Kemik uçlarının keskin olmaması, ağrıyı azaltır ve protez uyumunu kolaylaştırır.
• Sinir Kesisi: Sinirler, gerginliği azaltmak ve ağrı oluşumunu engellemek için dikkatli bir şekilde kesilir. Nöroma oluşumunu engellemek için sinir uçları kas içine gömülebilir.
• Damar Bağlanması: Kan damarları bağlanır ve kanama kontrol altına alınır.
• Cilt Kapatma: Cilt, gerginlik olmadan kapatılır. Cilt flepleri, güdüğün şekline uygun olarak oluşturulur ve dikilir.

4. Postoperatif Bakım

Ameliyat sonrası bakım, enfeksiyon riskini azaltmak, ağrıyı kontrol altına almak ve güdüğün iyileşmesini desteklemek için önemlidir.

• Ağrı Yönetimi: Ağrı kesiciler ve diğer ağrı yönetimi yöntemleri (sinir blokları, epidural anestezi) kullanılır.
• Enfeksiyon Kontrolü: Antibiyotikler, enfeksiyon riskini azaltmak için verilir. Yara yeri düzenli olarak kontrol edilir ve temizlenir.
• Ödem Kontrolü: Güdük üzerine bandaj uygulanarak ödem azaltılır.
• Güdük Şekillendirme: Güdük üzerine kompresyon bandajı uygulanarak güdüğün şekli düzeltilir ve protez kullanımına hazırlanır.
• Fizyoterapi: Fizyoterapi, kas gücünü ve hareket açıklığını artırmak için başlanır.

Ampütasyon Sonrası Rehabilitasyon

Ampütasyon sonrası rehabilitasyon, hastanın fiziksel, psikolojik ve sosyal olarak iyileşmesini desteklemek için önemlidir. Rehabilitasyon programı, multidisipliner bir yaklaşımla hazırlanır ve fizyoterapistler, protez uzmanları, psikologlar ve sosyal hizmet uzmanları gibi farklı disiplinlerden uzmanları içerir.

1. Fizyoterapi

Fizyoterapi, aşağıdaki hedeflere yönelik egzersizleri içerir:

• Kas Gücünü Artırma: Güdükteki ve diğer uzuvlardaki kasların güçlendirilmesi, protez kullanımını kolaylaştırır ve dengeyi sağlar.
• Hareket Açıklığını Artırma: Eklemlerin hareket açıklığının korunması ve artırılması, protez kullanımını kolaylaştırır ve kontraktürleri önler.
• Denge ve Koordinasyonu Geliştirme: Denge ve koordinasyon egzersizleri, düşmeleri önler ve güvenli yürüyüşü sağlar.
• Güdük Bakımı: Güdüğün temizlenmesi, nemlendirilmesi ve masaj yapılması, cilt problemlerini önler ve protez uyumunu iyileştirir.
• Protez Eğitimi: Protezin nasıl takılacağı, çıkarılacağı ve kullanılacağı öğretilir.

2. Protez Uygulaması

Protez, eksik olan uzvun yerine geçen yapay bir uzuvdur. Protezler, hastanın fonksiyonel ihtiyaçlarına ve yaşam tarzına uygun olarak tasarlanır.

• Geçici Protez: Ameliyat sonrası erken dönemde kullanılan geçici protezler, güdüğün şekillenmesine ve hastanın protez kullanımına alışmasına yardımcı olur.
• Kalıcı Protez: Güdük şekillendikten sonra kalıcı protezler uygulanır. Kalıcı protezler, daha dayanıklı ve fonksiyoneldir.
• Protez Eğitimi: Protez uzmanı, protezin nasıl kullanılacağını, bakımının nasıl yapılacağını ve olası sorunların nasıl çözüleceğini öğretir.

3. Psikolojik Destek

Ampütasyon, hastalar için travmatik bir deneyim olabilir. Psikolojik destek, hastaların kaygı, depresyon ve vücut imgesi sorunlarıyla başa çıkmalarına yardımcı olur.

• Bireysel Terapi: Bireysel terapi, hastaların duygusal sorunlarını anlamalarına ve çözmelerine yardımcı olur.
• Grup Terapisi: Grup terapisi, hastaların benzer deneyimler yaşayan diğer kişilerle iletişim kurmalarını ve destek almalarını sağlar.
• Aile Terapisi: Aile terapisi, aile üyelerinin hastanın durumunu anlamalarına ve destek olmalarına yardımcı olur.

4. Mesleki Rehabilitasyon

Mesleki rehabilitasyon, hastaların işlerine geri dönmelerine veya yeni bir iş bulmalarına yardımcı olur. Mesleki terapistler, hastaların yeteneklerini ve ilgi alanlarını değerlendirir ve uygun iş seçeneklerini belirler.

5. Sosyal Destek

Sosyal destek, hastaların sosyal aktivitelere katılmalarına ve toplumla bütünleşmelerine yardımcı olur. Sosyal hizmet uzmanları, hastaların sosyal haklarını ve kaynaklarını öğrenmelerine yardımcı olur.

Ampütasyonun Komplikasyonları

Ampütasyon, cerrahi bir işlem olduğu için bazı komplikasyonlara yol açabilir.

• Enfeksiyon: Yara yerinde enfeksiyon gelişebilir. Antibiyotik tedavisi ve yara bakımı ile enfeksiyon kontrol altına alınır.
• Kanama: Ameliyat sonrası kanama olabilir. Kanamanın durdurulması için ek cerrahi müdahale gerekebilir.
• Güdük Ağrısı: Güdükte ağrı olabilir. Ağrı kesiciler, sinir blokları ve diğer ağrı yönetimi yöntemleri kullanılır.
• Fantom Ağrısı: Kayıp uzvun hissedilmesi ve ağrımasıdır. Fantom ağrısı, ampütasyon sonrası sık görülen bir durumdur. Tedavisi zordur ve çeşitli yöntemler (ağrı kesiciler, antidepresanlar, transkranial manyetik stimülasyon) kullanılabilir.
• Nöroma: Kesilen sinir uçlarında oluşan tümör benzeri yapıdır. Nöroma, ağrıya neden olabilir ve cerrahi olarak çıkarılması gerekebilir.
• Kontraktür: Eklemlerde sertlik ve hareket kısıtlılığıdır. Fizyoterapi ve egzersizlerle kontraktürler önlenebilir ve tedavi edilebilir.
• Cilt Problemleri: Güdükte cilt tahrişi, ülser ve diğer cilt problemleri görülebilir. Cilt bakımı ve uygun protez kullanımı ile cilt problemleri önlenebilir.
• Psikolojik Sorunlar: Kaygı, depresyon, vücut imgesi sorunları ve sosyal izolasyon gibi psikolojik sorunlar görülebilir. Psikolojik destek ve terapi ile psikolojik sorunlar tedavi edilebilir.

Ampütasyonu Önleme Stratejileri

Ampütasyon, son çare olarak kabul edilen bir müdahaledir. Birçok durumda, ampütasyonu önlemek için çeşitli stratejiler uygulanabilir.

• Diyabet Yönetimi: Kan şekerinin kontrol altında tutulması, diyabetik ayak oluşumunu önler ve ampütasyon riskini azaltır.
• Sigarayı Bırakmak: Sigara içmek, damar hastalıklarına neden olur ve ampütasyon riskini artırır. Sigarayı bırakmak, damar sağlığını iyileştirir ve ampütasyon riskini azaltır.
• Sağlıklı Beslenme: Sağlıklı beslenme, damar sağlığını korur ve obeziteyi önler. Obezite, diyabet ve damar hastalıkları riskini artırır.
• Düzenli Egzersiz: Düzenli egzersiz, damar sağlığını iyileştirir ve kan akışını artırır.
• Ayak Bakımı: Düzenli ayak bakımı, ayak yaralarının ve enfeksiyonların önlenmesine yardımcı olur. Özellikle diyabet hastaları, ayaklarına özel dikkat göstermelidir.
• Erken Tanı ve Tedavi: Damar hastalıklarının ve enfeksiyonların erken tanısı ve tedavisi, ampütasyon riskini azaltır.
• Travma Önleme: İş kazaları ve trafik kazaları gibi travmaların önlenmesi, travmatik ampütasyon riskini azaltır.

Sonuç

Ampütasyon, hayat kurtarıcı veya yaşam kalitesini iyileştiren bir müdahale olabilir. Ampütasyon kararı, hasta ve sağlık ekibi tarafından dikkatli bir şekilde değerlendirildikten sonra alınır. Ampütasyon sonrası rehabilitasyon, hastanın fiziksel, psikolojik ve sosyal olarak iyileşmesini desteklemek için önemlidir. Ampütasyonu önlemek için çeşitli stratejiler uygulanabilir. Bu stratejiler, damar sağlığını korumak, enfeksiyonları önlemek ve travmaları azaltmak gibi önlemleri içerir.