Diyaliz Hangi Durumlarda Gereklidir?

Diyaliz, böbreklerin görevlerini yerine getiremediği durumlarda kullanılan yaşam kurtarıcı bir tedavi yöntemidir. Böbrekler, vücudumuzdaki atık maddeleri ve fazla sıvıyı süzerek idrar yoluyla dışarı atar, kan basıncını düzenler, kemik sağlığı için gerekli hormonları üretir ve elektrolit dengesini korur. Böbrek yetmezliği geliştiğinde, bu hayati fonksiyonlar bozulur ve vücutta toksinler birikir. İşte bu noktada diyaliz devreye girerek böbreklerin yerini alır ve vücudu temizler.

Böbrek Yetmezliği ve Diyaliz İlişkisi

Diyaliz gerekliliğini anlamak için öncelikle böbrek yetmezliğinin ne olduğunu ve nasıl geliştiğini anlamak önemlidir.

Böbrek Yetmezliği Nedir?

Böbrek yetmezliği, böbreklerin normal fonksiyonlarını yerine getirememesi durumudur. Bu durum, böbreklerin süzme yeteneğinin azalması, atık maddelerin ve sıvıların vücutta birikmesi, elektrolit dengesizlikleri ve hormonal bozukluklar gibi çeşitli sorunlara yol açar. Böbrek yetmezliği, akut (ani gelişen) veya kronik (yavaş ilerleyen) olabilir.

Akut Böbrek Yetmezliği (ABY)

Akut böbrek yetmezliği, böbrek fonksiyonlarının aniden bozulmasıdır. Genellikle ciddi enfeksiyonlar, travmalar, ameliyatlar, bazı ilaçlar veya zehirlenmeler gibi nedenlerle ortaya çıkar. ABY'de, böbrekler kısa sürede süzme yeteneklerini kaybeder ve vücutta atık maddeler birikir. Erken teşhis ve tedavi ile ABY genellikle düzelebilir.

Akut Böbrek Yetmezliğinin Nedenleri

• Böbreklere Yetersiz Kan Akışı: Kalp yetmezliği, düşük tansiyon, dehidratasyon, kan kaybı
• Böbreklerin Kendisinde Hasar: Glomerülonefrit, akut tübüler nekroz, bazı ilaçlar, enfeksiyonlar
• İdrar Akışında Tıkanıklık: Böbrek taşları, prostat büyümesi, tümörler

Kronik Böbrek Yetmezliği (KBY)

Kronik böbrek yetmezliği, böbrek fonksiyonlarının yavaş yavaş ve kalıcı olarak bozulmasıdır. Yüksek tansiyon, şeker hastalığı (diyabet), glomerülonefrit ve polikistik böbrek hastalığı gibi çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilir. KBY'nin ilerlemesi genellikle yıllar sürer ve erken evrelerde belirtiler hafif olabilir veya hiç olmayabilir. Ancak, böbrek fonksiyonları azaldıkça belirtiler şiddetlenir ve yaşam kalitesi düşer.

Kronik Böbrek Yetmezliğinin Nedenleri

• Diyabet (Şeker Hastalığı): Yüksek kan şekeri seviyeleri böbrek damarlarına zarar verir.
• Hipertansiyon (Yüksek Tansiyon): Kontrolsüz yüksek tansiyon böbrek damarlarına zarar verir.
• Glomerülonefrit: Böbreklerin süzme birimleri olan glomerüllerin iltihaplanması.
• Polikistik Böbrek Hastalığı: Böbreklerde kistlerin oluşması ve böbrek fonksiyonlarını bozması.
• Tekrarlayan İdrar Yolu Enfeksiyonları: Özellikle tedavi edilmeyen veya tekrarlayan enfeksiyonlar böbreklere zarar verebilir.
• İlaçlar: Bazı ağrı kesiciler, antibiyotikler ve diğer ilaçlar uzun süreli kullanımda böbreklere zarar verebilir.
• Otoimmün Hastalıklar: Lupus, vaskülit gibi otoimmün hastalıklar böbrekleri etkileyebilir.

Böbrek Yetmezliğinin Evreleri

Kronik böbrek yetmezliği, böbrek fonksiyonlarının ne kadar azaldığına bağlı olarak 5 evreye ayrılır. Bu evreler, glomerüler filtrasyon hızı (GFR) adı verilen bir ölçümle belirlenir. GFR, böbreklerin bir dakikada ne kadar kanı süzdüğünü gösterir.

1. Evre 1: Böbrek hasarı vardır, ancak GFR normal veya yüksektir (GFR ≥ 90 ml/dak).
2. Evre 2: Böbrek hasarı vardır ve GFR hafif azalmıştır (GFR 60-89 ml/dak).
3. Evre 3: GFR orta derecede azalmıştır (GFR 30-59 ml/dak). Bu evre iki alt gruba ayrılır:
   • Evre 3a: GFR 45-59 ml/dak
   • Evre 3b: GFR 30-44 ml/dak
4. Evre 4: GFR ciddi şekilde azalmıştır (GFR 15-29 ml/dak).
5. Evre 5: Böbrek yetmezliği son dönemdedir (GFR < 15 ml/dak). Bu evrede diyaliz veya böbrek nakli gereklidir.

Diyaliz Gerektiren Durumlar

Diyaliz, genellikle kronik böbrek yetmezliğinin son döneminde (Evre 5) veya akut böbrek yetmezliğinde böbreklerin fonksiyonlarını yerine getiremediği durumlarda gereklidir. Ancak, diyaliz kararı sadece GFR değerine değil, hastanın genel sağlık durumu, belirtileri ve diğer faktörlere de bağlıdır.

Kronik Böbrek Yetmezliğinde Diyaliz Gerekliliği

Kronik böbrek yetmezliğinde diyaliz gerekliliğini belirleyen başlıca faktörler şunlardır:

1. Glomerüler Filtrasyon Hızı (GFR): GFR'nin 15 ml/dak'nın altına düşmesi genellikle diyaliz ihtiyacını gösterir. Ancak, bazı hastalarda GFR daha yüksekken de diyaliz gerekebilir.
2. Üremi Belirtileri: Üremi, böbreklerin atık maddeleri yeterince süzememesi sonucu kanda biriken toksinlerin neden olduğu bir durumdur. Üremi belirtileri şunları içerebilir:
   • Bulantı ve kusma
   • İştahsızlık
   • Yorgunluk ve halsizlik
   • Kaşıntı
   • Kas krampları
   • Uyku sorunları
   • Bilinç bulanıklığı
   • Perikardit (kalp zarının iltihaplanması)
   • Ensefalopati (beyin fonksiyon bozukluğu)
   Bu belirtiler yaşam kalitesini ciddi şekilde etkiliyorsa, GFR değeri yüksek olsa bile diyaliz düşünülebilir.
3. Sıvı Birikimi (Ödem): Böbrekler fazla sıvıyı atamadığında vücutta ödem oluşur. Özellikle akciğerlerde sıvı birikmesi (pulmoner ödem) hayati tehlike oluşturabilir ve acil diyaliz gerektirebilir.
4. Elektrolit Dengesizlikleri: Böbrekler elektrolit dengesini sağlamada önemli rol oynar. Böbrek yetmezliğinde elektrolit dengesizlikleri (özellikle hiperkalemi - yüksek potasyum seviyesi) kalp ritmini bozabilir ve ölümcül olabilir. Diyaliz, elektrolit dengesini düzeltmek için kullanılabilir.
5. Asidoz: Böbrekler, kanın pH dengesini korumada da rol oynar. Böbrek yetmezliğinde asidoz (kanda asit birikmesi) gelişebilir. Şiddetli asidoz, solunum yetmezliğine ve diğer ciddi sorunlara yol açabilir. Diyaliz, asidozu düzeltmek için kullanılabilir.
6. Beslenme Durumu: Şiddetli iştahsızlık, kilo kaybı ve malnütrisyon (beslenme yetersizliği) durumlarında diyaliz, beslenme durumunu iyileştirmeye yardımcı olabilir.
7. Diğer Sağlık Sorunları: Kalp yetmezliği, diyabet, hipertansiyon gibi diğer sağlık sorunları böbrek yetmezliğinin ilerlemesini hızlandırabilir ve diyaliz ihtiyacını erkene çekebilir.

Akut Böbrek Yetmezliğinde Diyaliz Gerekliliği

Akut böbrek yetmezliğinde diyaliz gerekliliği, böbrek fonksiyonlarının ne kadar bozulduğuna ve hastanın genel sağlık durumuna bağlıdır. ABY'de diyaliz genellikle aşağıdaki durumlarda gereklidir:

1. Şiddetli Hiperkalemi: Yüksek potasyum seviyesi kalp ritmini bozabilir ve ölümcül olabilir. İlaçlarla kontrol altına alınamayan hiperkalemi durumunda diyaliz gereklidir.
2. Şiddetli Asidoz: Kanda asit birikmesi solunum yetmezliğine ve diğer ciddi sorunlara yol açabilir. İlaçlarla düzeltilemeyen asidoz durumunda diyaliz gereklidir.
3. Sıvı Birikimi (Ödem): Özellikle akciğerlerde sıvı birikmesi (pulmoner ödem) hayati tehlike oluşturabilir ve acil diyaliz gerektirebilir.
4. Üremi Belirtileri: Şiddetli bulantı, kusma, bilinç bulanıklığı gibi üremi belirtileri varsa diyaliz gerekebilir.
5. İlaç Zehirlenmesi: Bazı ilaçların veya toksinlerin vücuttan uzaklaştırılması için diyaliz kullanılabilir.
6. Böbreklerin İyileşme Potansiyeli: Akut böbrek yetmezliğinde böbreklerin iyileşme potansiyeli varsa, diyaliz geçici bir süre için uygulanabilir ve böbrekler iyileştikten sonra sonlandırılabilir.

Diyaliz Türleri

Diyaliz, temelde iki ana türde uygulanır: hemodiyaliz ve periton diyalizi.

Hemodiyaliz (HD)

Hemodiyaliz, en yaygın diyaliz türüdür. Bu yöntemde, kan vücut dışına alınarak bir diyaliz makinesi aracılığıyla temizlenir ve tekrar vücuda geri verilir. Diyaliz makinesi, diyalizat adı verilen özel bir sıvı kullanarak kandaki atık maddeleri ve fazla sıvıyı uzaklaştırır.

Hemodiyaliz Nasıl Yapılır?

1. Vasküler Erişim: Hemodiyaliz için öncelikle bir vasküler erişim yolu oluşturulması gerekir. Bu, genellikle bir fistül (atar damar ve toplar damarın cerrahi olarak birleştirilmesi), greft (sentetik bir damarın yerleştirilmesi) veya kateter (bir tüpün büyük bir damara yerleştirilmesi) yoluyla yapılır. Fistül, en uzun ömürlü ve en az komplikasyonlu vasküler erişim yoludur.
2. Diyaliz Seansı: Hemodiyaliz seansları genellikle haftada 3 kez, 3-5 saat sürer. Seans sırasında, kan vasküler erişim yoluyla diyaliz makinesine alınır.
3. Diyaliz Makinesi: Diyaliz makinesi, kanı diyalizat sıvısıyla temas ettirerek atık maddeleri ve fazla sıvıyı uzaklaştırır. Temizlenen kan, tekrar vasküler erişim yoluyla vücuda geri verilir.
4. İzleme: Diyaliz seansı boyunca hastanın kan basıncı, kalp hızı ve diğer vital bulguları yakından izlenir.

Hemodiyalizin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları:

• Diyaliz merkezinde uzman sağlık personeli tarafından uygulanır.
• Daha etkili bir temizleme sağlar.

Dezavantajları:

• Haftada 3 kez diyaliz merkezine gitmek gerekir.
• Vasküler erişim yoluyla ilgili komplikasyonlar (enfeksiyon, tıkanıklık) riski vardır.
• Diyaliz sırasında kan basıncı düşmesi, kramplar gibi yan etkiler görülebilir.

Periton Diyalizi (PD)

Periton diyalizi, karın boşluğunu çevreleyen periton zarı kullanılarak yapılan bir diyaliz türüdür. Periton zarı, kan damarları açısından zengin bir zardır ve diyaliz sıvısı ile kan arasında madde alışverişini sağlar.

Periton Diyalizi Nasıl Yapılır?

1. Periton Kateteri: Periton diyalizi için öncelikle karın boşluğuna bir periton kateteri yerleştirilir. Bu kateter, diyaliz sıvısının karın boşluğuna verilmesini ve boşaltılmasını sağlar.
2. Diyaliz Sıvısı Değişimi (Exchange): Periton diyalizinde, diyaliz sıvısı periton kateteri yoluyla karın boşluğuna verilir. Sıvı, birkaç saat karın boşluğunda beklerken, periton zarı aracılığıyla kandaki atık maddeleri ve fazla sıvıyı emer. Daha sonra, sıvı tekrar periton kateteri yoluyla boşaltılır. Bu işleme "exchange" denir.
3. Diyaliz Çeşitleri: Periton diyalizi iki ana şekilde uygulanır:
   • Sürekli Ayaktan Periton Diyalizi (SAPD): SAPD'de, diyaliz sıvısı değişimleri günde 4-5 kez elle yapılır. Her değişim yaklaşık 30 dakika sürer.
   • Otomatik Periton Diyalizi (OPD): OPD'de, diyaliz sıvısı değişimleri gece boyunca bir diyaliz makinesi (sikler) tarafından otomatik olarak yapılır. Hasta uyurken diyaliz gerçekleşir.

Periton Diyalizinin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları:

• Diyaliz, evde yapılabilir ve hastanın günlük yaşamına daha kolay uyum sağlar.
• Diyaliz seansları daha sık ve düzenli olduğu için kan basıncı dalgalanmaları daha azdır.
• Vasküler erişim yolu gerektirmez.

Dezavantajları:

• Peritonit (karın zarı iltihabı) riski vardır.
• Diyaliz sıvısı değişimleri zaman alıcı olabilir.
• Karın fıtığı riski artabilir.
• Hemodiyalize göre daha az etkili bir temizleme sağlar.

Diyaliz Kararı Nasıl Verilir?

Diyaliz kararı, bir nefroloji uzmanı tarafından hastanın genel sağlık durumu, böbrek fonksiyonları, belirtileri ve yaşam tarzı gibi faktörler göz önünde bulundurularak verilir. Diyaliz kararı verilirken aşağıdaki adımlar izlenir:

1. Böbrek Fonksiyonlarının Değerlendirilmesi: GFR, kan üre azotu (BUN) ve kreatinin gibi kan testleri ile böbrek fonksiyonları değerlendirilir.
2. Belirtilerin Değerlendirilmesi: Üremi belirtileri (bulantı, kusma, yorgunluk, kaşıntı vb.), ödem, elektrolit dengesizlikleri ve asidoz gibi belirtiler değerlendirilir.
3. Genel Sağlık Durumunun Değerlendirilmesi: Hastanın diğer sağlık sorunları (kalp yetmezliği, diyabet, hipertansiyon vb.) ve yaşam tarzı (iş, aile, sosyal aktiviteler) göz önünde bulundurulur.
4. Diyaliz Seçeneklerinin Tartışılması: Hemodiyaliz ve periton diyalizi seçenekleri hastaya anlatılır ve her iki yöntemin avantajları ve dezavantajları tartışılır.
5. Hastanın Tercihleri: Hastanın diyaliz yöntemi konusundaki tercihleri dikkate alınır.
6. Diyalize Başlama Zamanının Belirlenmesi: Tüm bu faktörler değerlendirilerek diyalize başlama zamanı belirlenir.

Diyalizin Komplikasyonları

Diyaliz, yaşam kurtarıcı bir tedavi yöntemi olmasına rağmen, bazı komplikasyonlara yol açabilir. Bu komplikasyonlar, hemodiyaliz ve periton diyalizi için farklılık gösterebilir.

Hemodiyalizin Komplikasyonları

• Vasküler Erişim Komplikasyonları:
  • Enfeksiyon
  • Tıkanıklık
  • Kanama
  • Anevrizma (damar genişlemesi)
  • Stenoz (damar daralması)
• Diyaliz Sırasında Ortaya Çıkan Komplikasyonlar:
  • Hipotansiyon (kan basıncı düşmesi)
  • Kramplar
  • Bulantı ve kusma
  • Baş ağrısı
  • Göğüs ağrısı
  • Sırt ağrısı
  • Kaşıntı
• Uzun Dönem Komplikasyonları:
  • Anemi (kansızlık)
  • Kemik hastalığı (renal osteodistrofi)
  • Kardiyovasküler hastalıklar (kalp yetmezliği, inme)
  • Amiloidoz (beta-2 mikroglobulin birikimi)
  • Enfeksiyonlar
  • Beslenme sorunları

Periton Diyalizinin Komplikasyonları

• Peritonit (Karın Zarı İltihabı): Periton diyalizinin en sık görülen komplikasyonudur. Karın ağrısı, ateş, bulantı ve kusma gibi belirtilerle kendini gösterir.
• Kateterle İlgili Komplikasyonlar:
  • Enfeksiyon
  • Tıkanıklık
  • Sızıntı
  • Yer Değiştirme
• Karın Fıtığı: Karın içi basıncının artması nedeniyle karın fıtığı riski artabilir.
• Sıvı Aşırı Yüklenmesi veya Dehidratasyon: Diyaliz sıvısının yanlış ayarlanması sıvı aşırı yüklenmesine veya dehidratasyona neden olabilir.
• Beslenme Sorunları: Periton diyalizi sırasında protein kaybı olabilir ve bu da beslenme sorunlarına yol açabilir.
• Glukoz Emilimi: Diyaliz sıvısında bulunan glukozun emilmesi kilo alımına ve şeker hastalığına yol açabilir.

Diyalize Alternatif Tedaviler

Böbrek yetmezliğinin son döneminde diyalize alternatif tek tedavi yöntemi böbrek naklidir. Ancak, böbrek nakli her hasta için uygun olmayabilir ve uygun donör bulunması zaman alabilir.

Böbrek Nakli

Böbrek nakli, bir donörden alınan sağlıklı bir böbreğin böbrek yetmezliği olan bir hastaya cerrahi olarak nakledilmesidir. Böbrek nakli, diyalize göre daha iyi bir yaşam kalitesi sağlar ve ölüm riskini azaltır. Ancak, böbrek nakli için uygun bir donör bulunması ve nakil sonrası bağışıklık sisteminin böbreği reddetmesini önlemek için ilaç kullanılması gerekir.

Böbrek Naklinin Avantajları

• Diyaliz ihtiyacını ortadan kaldırır.
• Daha iyi bir yaşam kalitesi sağlar.
• Daha uzun yaşam süresi sağlar.
• Beslenme kısıtlamaları azalır.
• Daha fazla enerji ve aktivite sağlar.

Böbrek Naklinin Dezavantajları

• Uygun donör bulunması zaman alabilir.
• Cerrahi riskler taşır.
• Nakil sonrası bağışıklık sisteminin böbreği reddetmesini önlemek için ömür boyu ilaç kullanılması gerekir.
• İlaçların yan etkileri olabilir.
• Enfeksiyon riski artar.

Diyaliz Hastalarının Yaşam Kalitesi

Diyaliz, böbrek yetmezliği olan hastaların yaşamlarını kurtaran bir tedavi yöntemidir. Ancak, diyaliz hastalarının yaşam kalitesi, böbrek yetmezliğinin şiddeti, diğer sağlık sorunları, beslenme durumu, sosyal destek ve psikolojik durum gibi çeşitli faktörlerden etkilenebilir.

Diyaliz Hastalarının Yaşam Kalitesini Artırmak İçin Öneriler

• Düzenli Diyaliz Seanslarına Katılmak: Diyaliz seanslarına düzenli olarak katılmak, vücuttaki atık maddelerin ve fazla sıvının temizlenmesini sağlar ve üremi belirtilerini azaltır.
• Beslenmeye Dikkat Etmek: Diyaliz hastaları için özel olarak hazırlanmış beslenme planlarına uymak, beslenme yetersizliklerini önler ve yaşam kalitesini artırır.
• Sıvı Alımını Kontrol Etmek: Sıvı alımını kontrol etmek, ödem oluşumunu önler ve kalp yükünü azaltır.
• İlaçları Düzenli Kullanmak: Doktor tarafından reçete edilen ilaçları düzenli olarak kullanmak, anemi, kemik hastalığı ve diğer komplikasyonları önler.
• Egzersiz Yapmak: Düzenli egzersiz yapmak, kas gücünü artırır, yorgunluğu azaltır ve genel sağlık durumunu iyileştirir.
• Sosyal Destek Almak: Aile, arkadaşlar ve diyaliz destek gruplarından sosyal destek almak, psikolojik sağlığı iyileştirir ve yalnızlık hissini azaltır.
• Psikolojik Destek Almak: Diyaliz hastaları, depresyon, anksiyete ve diğer psikolojik sorunlar yaşayabilir. Psikolojik destek almak, bu sorunların üstesinden gelmeye yardımcı olabilir.
• Doktorla İletişimde Kalmak: Doktorla düzenli olarak iletişimde kalmak, sağlık sorunlarının erken teşhis edilmesini ve tedavi edilmesini sağlar.

Sonuç

Diyaliz, böbrek yetmezliği olan hastalar için yaşam kurtarıcı bir tedavi yöntemidir. Diyaliz gerekliliği, böbrek fonksiyonlarının ne kadar bozulduğuna, hastanın genel sağlık durumuna ve belirtilerine bağlıdır. Hemodiyaliz ve periton diyalizi olmak üzere iki ana diyaliz türü vardır ve her iki yöntemin de avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Diyaliz kararı, bir nefroloji uzmanı tarafından hastanın tüm faktörleri göz önünde bulundurularak verilir. Diyaliz hastalarının yaşam kalitesini artırmak için düzenli diyaliz seanslarına katılmak, beslenmeye dikkat etmek, sıvı alımını kontrol etmek, ilaçları düzenli kullanmak, egzersiz yapmak, sosyal destek almak ve psikolojik destek almak önemlidir. Böbrek nakli, diyalize alternatif tek tedavi yöntemidir ve uygun hastalarda yaşam kalitesini önemli ölçüde artırabilir.