NörolojiGenetikÇocuk ve Ergen Ruh Sağlığı

Otizm Nasıl Teşhis Edilir?

Otizm, veya Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB), sosyal etkileşim, iletişim ve davranışlarda belirgin farklılıklar gösteren bir nörogelişimsel bozukluktur. Otizm, bireylerin dünyayı algılama ve etkileşim kurma şeklini etkileyen geniş bir yelpazede kendini gösterebilir. Bu nedenle, "spektrum" ifadesi, otizmli bireylerin deneyimlerinin ve ihtiyaçlarının çeşitliliğini vurgular. Otizm teşhisi, karmaşık bir süreçtir ve genellikle bir uzman ekibi tarafından yapılır. Bu yazıda, otizm teşhis sürecini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) Nedir?

Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB), sosyal iletişim ve etkileşimde kalıcı eksiklikler, tekrarlayıcı davranışlar, ilgi alanları veya aktiviteler ile karakterize edilen bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu belirtiler genellikle erken çocukluk döneminde başlar ve bireyin günlük yaşamını önemli ölçüde etkiler. OSB, bir "spektrum" olarak adlandırılır çünkü belirtilerin şiddeti ve türü bireyden bireye büyük farklılıklar gösterir. Bazı bireyler bağımsız yaşayabilirken, diğerleri yaşam boyu önemli desteklere ihtiyaç duyabilir.

OSB'nin Temel Özellikleri

• Sosyal İletişim ve Etkileşimde Eksiklikler: Göz teması kurmaktan kaçınma, yüz ifadelerini anlamakta zorlanma, duyguları ifade etmekte zorlanma, akranlarıyla ilişki kurmakta güçlük çekme gibi belirtiler görülebilir. Karşılıklı sosyal etkileşim başlatmakta veya sürdürmekte zorluk yaşayabilirler.
• Tekrarlayıcı Davranışlar, İlgi Alanları veya Aktiviteler: Stereotipik motor hareketler (örneğin, el çırpma, sallanma), nesnelerin belirli bir şekilde dizilmesi, rutinlere aşırı bağlılık, sınırlı ve yoğun ilgi alanları gibi davranışlar sergileyebilirler. Bu davranışlar, bireye rahatlama ve öngörülebilirlik sağlayabilir.
• Duyusal Hassasiyetler: Bazı otizmli bireyler, seslere, ışıklara, dokulara, kokulara veya tatlara karşı aşırı hassasiyet gösterebilirler. Bu duyusal hassasiyetler, günlük yaşamı zorlaştırabilir ve davranışsal tepkilere yol açabilir.

Neden Erken Teşhis Önemli?

Otizmde erken teşhis, çocuğun gelişimsel potansiyelini en üst düzeye çıkarmak için kritik öneme sahiptir. Erken müdahale programları, otizmli çocukların dil, sosyal, davranışsal ve akademik becerilerini geliştirmelerine yardımcı olabilir. Erken teşhisin faydaları şunlardır:

• Gelişimsel Gecikmelerin Azaltılması: Erken müdahale, çocuğun gelişimsel gecikmelerini azaltabilir ve yaşıtlarıyla arasındaki farkı kapatmaya yardımcı olabilir.
• Sosyal Becerilerin Geliştirilmesi: Erken müdahale programları, çocuklara sosyal etkileşim becerilerini öğretir ve akranlarıyla daha sağlıklı ilişkiler kurmalarını sağlar.
• İletişim Becerilerinin Geliştirilmesi: Erken müdahale, çocukların dil ve iletişim becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. Bu, kendilerini ifade etmelerini ve başkalarıyla daha etkili bir şekilde iletişim kurmalarını sağlar.
• Davranışsal Sorunların Azaltılması: Erken müdahale, davranışsal sorunları azaltabilir ve çocuğun daha uyumlu bir şekilde davranmasına yardımcı olabilir.
• Aile Desteği: Erken teşhis, ailelerin otizm hakkında bilgi edinmelerini, destek gruplarına katılmalarını ve çocuklarının ihtiyaçlarını daha iyi anlamalarını sağlar.

Otizm Teşhis Süreci

Otizm teşhisi, genellikle bir dizi değerlendirme ve gözlemden oluşan karmaşık bir süreçtir. Bu süreç, bir uzman ekibi tarafından yürütülür ve çocuğun gelişimsel geçmişi, davranışları ve sosyal etkileşimleri hakkında kapsamlı bilgi toplamayı amaçlar. Teşhis süreci aşağıdaki adımları içerebilir:

1. Tarama ve Gözlem

Otizm teşhis süreci genellikle, çocuk doktoru veya diğer sağlık profesyonelleri tarafından yapılan rutin tarama ve gözlemlerle başlar. Bu taramalar, çocuğun gelişiminde olası sorunları belirlemeye yardımcı olur. Tarama araçları, çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine uygun olarak seçilir. Yaygın olarak kullanılan tarama araçları şunlardır:

• M-CHAT-R (Modified Checklist for Autism in Toddlers, Revised): 16-30 aylık bebekler için kullanılan bir tarama aracıdır. Ebeveynler tarafından doldurulur ve otizm belirtilerini değerlendirir.
• SCQ (Social Communication Questionnaire): 4 yaş ve üzeri çocuklar ve yetişkinler için kullanılan bir tarama aracıdır. Ebeveynler veya bakıcılar tarafından doldurulur ve sosyal iletişim becerilerini değerlendirir.
• ASQ (Ages and Stages Questionnaire): Farklı yaş grupları için uyarlanmış bir tarama aracıdır. Çocuğun gelişimini (iletişim, kaba motor, ince motor, problem çözme ve kişisel-sosyal beceriler) değerlendirir.

Eğer tarama sonuçları otizm olasılığını gösteriyorsa, çocuk daha kapsamlı bir değerlendirme için bir uzmana yönlendirilir.

2. Kapsamlı Değerlendirme

Kapsamlı değerlendirme, bir uzman ekibi tarafından yapılan detaylı bir değerlendirme sürecidir. Bu ekip genellikle çocuk psikiyatristi, çocuk nöroloğu, gelişimsel pediatri uzmanı, psikolog, konuşma ve dil terapisti ve özel eğitim uzmanından oluşur. Kapsamlı değerlendirme, çocuğun gelişimsel geçmişi, tıbbi geçmişi, davranışları ve sosyal etkileşimleri hakkında ayrıntılı bilgi toplamayı amaçlar.

Kapsamlı değerlendirme sırasında kullanılan yöntemler şunlardır:

• Gelişimsel Geçmişin İncelenmesi: Uzmanlar, çocuğun doğumundan itibaren gelişimsel kilometre taşlarını (örneğin, oturma, emekleme, yürüme, konuşma) ne zaman geçtiğini öğrenmek için ebeveynlerle veya bakıcılarla görüşürler. Ayrıca, çocuğun tıbbi geçmişi, ailede otizm veya diğer nörogelişimsel bozuklukların olup olmadığı gibi bilgiler de toplanır.
• Davranışsal Gözlemler: Uzmanlar, çocuğu farklı ortamlarda (örneğin, oyun odası, sınıf) gözlemleyerek davranışlarını, sosyal etkileşimlerini ve iletişim becerilerini değerlendirirler. Bu gözlemler, çocuğun otizm belirtilerini ne sıklıkta ve ne şiddette sergilediğini belirlemeye yardımcı olur.
• Standartlaştırılmış Değerlendirme Araçları: Uzmanlar, otizm teşhisinde kullanılan standartlaştırılmış değerlendirme araçlarını kullanarak çocuğun becerilerini ve davranışlarını değerlendirirler. Bu araçlar, çocuğun performansını diğer çocuklarla karşılaştırmaya ve otizm belirtilerinin şiddetini belirlemeye yardımcı olur.
• Bilişsel Değerlendirme: Çocuğun bilişsel yeteneklerini (örneğin, zeka, problem çözme, dikkat) değerlendirmek için bilişsel testler uygulanabilir. Bu testler, çocuğun güçlü ve zayıf yönlerini belirlemeye ve uygun eğitim ve terapi planları geliştirmeye yardımcı olur.
• Dil ve Konuşma Değerlendirmesi: Bir konuşma ve dil terapisti, çocuğun dil ve iletişim becerilerini değerlendirir. Bu değerlendirme, çocuğun dil anlama, dil ifade etme, iletişim başlatma ve sürdürme becerilerini kapsar.
• Sosyal Etkileşim Değerlendirmesi: Uzmanlar, çocuğun sosyal etkileşim becerilerini değerlendirmek için çeşitli yöntemler kullanırlar. Bu yöntemler arasında, çocuğun akranlarıyla nasıl etkileşim kurduğunu gözlemlemek, sosyal oyunlar oynamak ve sosyal durumları anlamasını değerlendirmek yer alır.

3. Tanı Koyma

Kapsamlı değerlendirme sonuçlarına dayanarak, uzman ekip bir tanı koyar. Otizm teşhisi, Amerikan Psikiyatri Birliği'nin (APA) yayınladığı Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı'nın (DSM-5) kriterlerine göre yapılır. DSM-5, otizm teşhisi için belirli belirtilerin ve davranışların varlığını gerektirir.

DSM-5'e göre otizm teşhisi için aşağıdaki kriterler karşılanmalıdır:

1. Sosyal İletişim ve Etkileşimde Kalıcı Eksiklikler: Aşağıdaki belirtilerden en az üçü bulunmalıdır:
   • Sosyal-duygusal karşılıklılıkta eksiklikler (örneğin, sohbet başlatmakta veya sürdürmekte zorlanma, duyguları paylaşmakta zorlanma).
   • Sosyal etkileşimde kullanılan sözel olmayan iletişim davranışlarında eksiklikler (örneğin, göz teması kurmaktan kaçınma, yüz ifadelerini anlamakta zorlanma, vücut dilini kullanmakta zorlanma).
   • İlişki geliştirmekte, sürdürmekte ve anlamakta eksiklikler (örneğin, akranlarıyla ilişki kurmakta güçlük çekme, arkadaşlıkları sürdürmekte zorlanma).
2. Tekrarlayıcı Davranışlar, İlgi Alanları veya Aktiviteler: Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi bulunmalıdır:
   • Stereotipik veya tekrarlayıcı motor hareketler, nesne kullanımı veya konuşma (örneğin, el çırpma, sallanma, nesneleri döndürme, ekolali).
   • Rutinlere, sıralamaya veya sözel olmayan davranışlara aşırı bağlılık (örneğin, aynı yoldan gitmekte ısrar etme, değişikliklere karşı direnç).
   • Yoğunluğu veya odağı anormal olan sınırlı ve yoğun ilgi alanları (örneğin, belirli bir konuya aşırı ilgi duyma, ilgi alanıyla ilgili her şeyi bilmek isteme).
   • Duyusal girdilere aşırı veya yetersiz tepki verme veya nesnelere olağandışı ilgi gösterme (örneğin, ağrıya/sıcaklığa karşı belirgin tepkisizlik, belirli seslere veya dokulara karşı olumsuz tepki, nesneleri koklama veya dokunma).
3. Belirtiler erken çocukluk döneminde başlamış olmalıdır.
4. Belirtiler sosyal, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında klinik olarak anlamlı bozulmaya neden olmalıdır.
5. Bu bozukluk, entelektüel yetersizlik (zihinsel engel) veya küresel gelişimsel gecikme ile daha iyi açıklanamaz.

Teşhis konulduktan sonra, uzman ekip, çocuğun ve ailesinin ihtiyaçlarına uygun bir tedavi ve destek planı geliştirir.

Otizm Teşhisinde Kullanılan Standartlaştırılmış Değerlendirme Araçları

Otizm teşhis sürecinde, uzmanlar, çocuğun becerilerini ve davranışlarını değerlendirmek için çeşitli standartlaştırılmış değerlendirme araçları kullanırlar. Bu araçlar, çocuğun performansını diğer çocuklarla karşılaştırmaya ve otizm belirtilerinin şiddetini belirlemeye yardımcı olur. Yaygın olarak kullanılan değerlendirme araçları şunlardır:

• ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition): Otizm teşhisi için altın standart olarak kabul edilen bir değerlendirme aracıdır. Farklı yaş grupları ve gelişim düzeyleri için uyarlanmış farklı modülleri bulunur. Uzmanlar, çocuğu çeşitli sosyal etkileşim durumlarında gözlemleyerek davranışlarını ve iletişim becerilerini değerlendirirler.
• ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised): Ebeveynlerle yapılan yapılandırılmış bir görüşmedir. Çocuğun gelişimsel geçmişi, davranışları ve sosyal etkileşimleri hakkında ayrıntılı bilgi toplar. ADI-R, otizm teşhisini desteklemek için ADOS-2 ile birlikte sıklıkla kullanılır.
• CARS-2 (Childhood Autism Rating Scale, Second Edition): Çocuğun davranışlarını gözlemleyerek ve ebeveynlerle görüşerek otizm belirtilerinin şiddetini değerlendiren bir derecelendirme ölçeğidir. CARS-2, otizm teşhisine yardımcı olmak ve tedavi planlarını geliştirmek için kullanılır.
• Vineland Adaptive Behavior Scales (VABS): Çocuğun günlük yaşam becerilerini (iletişim, günlük yaşam becerileri, sosyalleşme, motor beceriler) değerlendiren bir ölçektir. VABS, çocuğun uyumsal davranışlarını belirlemeye ve tedavi planlarını geliştirmeye yardımcı olur.

Otizm Teşhisi Koyan Uzmanlar

Otizm teşhisi, genellikle bir uzman ekibi tarafından konulur. Bu ekip, çocuğun gelişimini ve davranışlarını değerlendirmek için farklı uzmanlık alanlarından profesyonelleri içerir. Otizm teşhisi koyabilen uzmanlar şunlardır:

• Çocuk Psikiyatristi: Çocukların ve ergenlerin ruh sağlığı sorunlarıyla ilgilenen bir tıp doktorudur. Otizm teşhisi koyabilir ve ilaç tedavisi önerebilir.
• Çocuk Nöroloğu: Çocukların sinir sistemi hastalıklarıyla ilgilenen bir tıp doktorudur. Otizm teşhisine katkıda bulunabilir ve nörolojik sorunları tedavi edebilir.
• Gelişimsel Pediatri Uzmanı: Çocukların gelişimsel sorunlarıyla ilgilenen bir çocuk doktorudur. Otizm teşhisi koyabilir ve gelişimsel müdahaleler önerebilir.
• Psikolog: Davranış ve zihinsel süreçleri inceleyen bir uzmandır. Otizm teşhisine katkıda bulunabilir ve davranışsal terapiler uygulayabilir.
• Konuşma ve Dil Terapisti: İletişim ve dil bozukluklarıyla ilgilenen bir uzmandır. Otizm teşhisine katkıda bulunabilir ve dil ve iletişim terapisi uygulayabilir.
• Özel Eğitim Uzmanı: Özel eğitim gereksinimleri olan çocuklara eğitim veren bir uzmandır. Otizm teşhisine katkıda bulunabilir ve özel eğitim programları geliştirebilir.

Otizm Teşhisi Sonrası Ne Yapılmalı?

Otizm teşhisi konulduktan sonra, ailelerin ve çocuğun ihtiyaçlarına uygun bir tedavi ve destek planı geliştirmek önemlidir. Bu plan, çocuğun güçlü yönlerini geliştirmeye ve zayıf yönlerini desteklemeye odaklanmalıdır. Otizm teşhisi sonrası yapılması gerekenler şunlardır:

• Tedavi ve Müdahale Planı Geliştirme: Uzman ekibiyle birlikte, çocuğun ihtiyaçlarına uygun bir tedavi ve müdahale planı geliştirin. Bu plan, davranışsal terapiler, konuşma ve dil terapisi, ergoterapi ve diğer destek hizmetlerini içerebilir.
• Erken Müdahale Programlarına Katılma: Erken müdahale programları, otizmli çocukların gelişimini desteklemek için tasarlanmıştır. Bu programlara katılarak çocuğunuzun dil, sosyal, davranışsal ve akademik becerilerini geliştirmesine yardımcı olabilirsiniz.
• Davranışsal Terapiler: Uygulamalı Davranış Analizi (ABA), otizmli çocuklara yeni beceriler öğretmek ve istenmeyen davranışları azaltmak için kullanılan etkili bir terapi yöntemidir. ABA terapisi, çocuğun davranışlarını analiz ederek ve olumlu davranışları ödüllendirerek öğrenmeyi teşvik eder.
• Konuşma ve Dil Terapisi: Konuşma ve dil terapisi, otizmli çocukların iletişim becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. Terapistler, çocuklara dil anlama, dil ifade etme, iletişim başlatma ve sürdürme becerilerini öğretirler.
• Ergoterapi: Ergoterapi, otizmli çocukların günlük yaşam becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. Terapistler, çocuklara ince motor becerileri, duyusal işleme becerileri ve öz bakım becerilerini öğretirler.
• Aile Eğitimi ve Desteği: Aile eğitimi ve destek programları, ailelerin otizm hakkında bilgi edinmelerine, çocuklarının ihtiyaçlarını daha iyi anlamalarına ve etkili ebeveynlik becerileri geliştirmelerine yardımcı olur.
• Destek Gruplarına Katılma: Otizm destek grupları, ailelerin deneyimlerini paylaşmalarına, bilgi edinmelerine ve duygusal destek almalarına olanak tanır. Bu gruplar, ailelerin yalnız olmadıklarını hissetmelerine ve birbirlerinden öğrenmelerine yardımcı olur.
• Okul ve Eğitim Desteği: Otizmli çocukların eğitim ihtiyaçları farklılık gösterebilir. Okulda, çocuğunuzun ihtiyaçlarına uygun bir eğitim planı (Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı - BEP) geliştirilmesi önemlidir.
• İlaç Tedavisi: Otizm, doğrudan ilaçla tedavi edilemez. Ancak, otizmle ilişkili bazı belirtiler (örneğin, kaygı, depresyon, dikkat eksikliği) ilaçlarla kontrol altına alınabilir. İlaç tedavisi, bir çocuk psikiyatristi tarafından değerlendirilmelidir.

Otizm Hakkında Yanlış Bilinenler

Otizm hakkında birçok yanlış inanış bulunmaktadır. Bu yanlış inanışlar, otizmli bireylere karşı önyargılara ve ayrımcılığa yol açabilir. Otizm hakkında doğru bilgiye sahip olmak, otizmli bireyleri daha iyi anlamamıza ve desteklememize yardımcı olur. İşte otizm hakkında yaygın olarak bilinen bazı yanlışlar:

• Yanlış: Otizm bir hastalıktır. Doğru: Otizm, bir nörogelişimsel bozukluktur. Bir hastalık gibi tedavi edilemez, ancak belirtileri ve etkileri çeşitli terapiler ve desteklerle yönetilebilir.
• Yanlış: Otizmli bireyler duygusuzdur. Doğru: Otizmli bireyler de duygulara sahiptir, ancak duygularını ifade etme ve başkalarının duygularını anlama şekilleri farklı olabilir.
• Yanlış: Otizmli bireylerin hepsi aynıdır. Doğru: Otizm, bir spektrum bozukluğudur. Bu, otizmli bireylerin belirtilerinin şiddeti ve türü açısından büyük farklılıklar gösterdiği anlamına gelir.
• Yanlış: Otizmin nedeni aşıdır. Doğru: Aşıların otizme neden olduğuna dair hiçbir bilimsel kanıt bulunmamaktadır. Bu iddia, bilimsel olarak çürütülmüştür.
• Yanlış: Otizmli bireylerin hepsi üstün yeteneklere sahiptir. Doğru: Bazı otizmli bireylerde üstün yetenekler (örneğin, matematik, müzik, hafıza) görülebilir. Ancak, bu tüm otizmli bireyler için geçerli değildir.
• Yanlış: Otizmli bireyler öğrenemezler. Doğru: Otizmli bireyler de öğrenebilirler, ancak öğrenme stilleri ve ihtiyaçları farklı olabilir. Uygun eğitim ve destekle, otizmli bireyler birçok beceri kazanabilirler.

Sonuç

Otizm teşhisi, karmaşık ve çok yönlü bir süreçtir. Erken teşhis, çocuğun gelişimsel potansiyelini en üst düzeye çıkarmak ve yaşam kalitesini artırmak için kritik öneme sahiptir. Bu nedenle, çocuğunuzda otizm belirtileri fark ederseniz, bir uzmana başvurmak ve kapsamlı bir değerlendirme yaptırmak önemlidir. Unutmayın, erken müdahale ve destek, otizmli bireylerin başarılı ve anlamlı bir yaşam sürmelerine yardımcı olabilir.